In het professioneel statuut staan afspraken over het respecteren van de professionele ruimte van de leraar. Het statuut legt vast dat leraren moeten worden geraadpleegd over zaken die het onderwijs direct raken. Sinds 1 augustus 2018 is het voor elke school in po, vo en mbo verplicht om als leraren samen met de schoolleiding en/of het bestuur een professioneel statuut op te stellen.

Leraren kunnen zelf het beste aangeven wat zij nodig hebben om het werk goed uit te kunnen voeren. Dit komt de kwaliteit van het onderwijs ten goede. Zelf regie nemen en autonomie ervaren, zorgt bovendien voor een lagere werkdruk en meer werkplezier. 

In de wet Beroep leraar is vastgelegd dat de leraar verantwoordelijk is voor de vakinhoud, didactiek, pedagogiek en het beoordelen van prestaties van leerlingen. Wat deze zeggenschap in de praktijk betekent, leg je vast in het professioneel statuut. Dat houdt in dat je samen met collega’s en het schoolbestuur afspreekt en opschrijft:

• Dat de leraar bepaalt wat de inhoud van de lesstof is, welke middelen daarbij gebruikt worden en hoe de lesstof wordt aangeboden.  
• Dat een leraar bepaalt wat de pedagogisch-didactische aanpak is en op welke manier deze aanpak wordt toegepast, zoals bij leerlingbegeleiding en het contact met ouders.
• Dat leraren bepalen hoe zij hun bekwaamheid onderhouden als onderdeel van het team.
• De afspraken in een professioneel statuut moeten wel passen binnen het onderwijskundig beleid van de school.

Soms bestaat het idee dat het professioneel statuut gaat over professionalisering, normen en waarden, cultuur of zelfs teamontwikkeling. En dat leraren hun professionele ruimte zouden ‘moeten verdienen’ of ‘waar maken’. Dit klopt niet!

Het professioneel statuut is juist bedoeld om de professionele ruimte van leraren te borgen. Van het moeten verdienen van die ruimte is geen sprake. Het is een voorwaarde voor het kunnen functioneren van de leraar.

Leraren moeten tijdig betrokken worden bij onderwijskundige beslissingen die direct hun werk raken. Het vastleggen van afspraken over beide onderwerpen, het borgen van de professionele ruimte én leraren tijdig betrekken bij beslissingen, dat is de functie van het professioneel statuut.

• Zie het statuut als een kans om het beroep beter en meer autonoom te kunnen uitvoeren. Zodat er niet meer van alles voor je wordt bepaald, maar dat je als leraar zelf de regie in handen krijgt.
• Maak een plan van aanpak: wie gaat het proces begeleiden, hoe ziet dat eruit, wat is het doel. Je kan bijvoorbeeld kiezen voor het instellen van een lerarenberaad. Dat is een vertegenwoordiging van leraren die regelmatig overlegt met het bestuur of de leiding van de school.
• Vraag voldoende tijd en ruimte om met collega’s in gesprek te gaan en te bepalen welke afspraken je wilt opnemen.
• Betrek zoveel mogelijk collega’s bij het opstellen ervan voor voldoende draagvlak.
• Hou het onderwerp op de agenda. Maak afspraken over wanneer het statuut geëvalueerd wordt en bespreek de professionele ruimte en betrokkenheid bij beslissingen jaarlijks, bijvoorbeeld tijdens een studiedag.

Met de Wet Beroep Leraar is het schoolbestuur verplicht om bij het opstellen en uitvoeren van beleid rekening te houden met de basisprincipes van goed leraarschap. Ook is het schoolbestuur verplicht om afspraken met leraren over hun professionele ruimte vast te leggen in een professioneel statuut. Als een schoolbestuur dit niet doet, kun je aan de bel trekken bij de inspectie. Het is de taak van de Onderwijsinspectie om te controleren of scholen een professioneel statuut hebben.

Als schoolleider, bestuurder of rector heb je door het gebruik van een professioneel statuut in de praktijk bij belangrijke besluiten meer draagvlak van je leraren. Alle leraren worden namelijk goed betrokken bij het onderwijskundig beleid op school.

Het bewustzijn van de eigen professionele ruimte bij leraren zorgt voor meer werkplezier binnen het team.

En daarnaast zorgt het vaststellen van duidelijke regels en verantwoordelijkheden voor een gezonde werkrelatie tussen leraren en schoolleiders/rectoren/schoolbesturen. Door het beschermen van de autonomie van het personeel creëer je een positieve werkomgeving.  

In het mbo ligt de situatie net iets anders. Daar is in 2009 een professioneel statuut door sociale partners (MBO-raad en vakbonden) op sectorniveau afgesproken. Er worden extra bevoegdheden aan de ondernemingsraad toegekend in dit statuut. Instellingen kunnen zelf een vervolg geven aan dit statuut; maar dit mag niet strijdig zijn met de regelingen in het overkoepelende professioneel statuut. De ondernemingsraad (or) heeft instemmingsrecht op het professioneel statuut dat opgesteld wordt op instellingsniveau.

Anders dan in het po en vo heeft de ondernemingsraad (or) dus wel een formele rol bij afspraken over de professionele ruimte van mbo-docenten (Cao-mbo: 'professionele medewerkers').

De or heeft ook instemmingsrecht bij de regeling werkoverleg (Cao-mbo art. 13.4). Hierin legt een instelling vast hoe docenten worden betrokken bij beleid dat de uitoefening van hun beroep raakt. Ook wordt in deze regeling de zeggenschap van de docenten geregeld, met name over de pedagogisch-didactische aanpak. Met als uitgangspunt dat er een goede afstemming komt tussen de zeggenschap van de docenten en de medezeggenschap van de or.

In de wet staat dat het bevoegd gezag in overleg met leraren het professioneel statuut opstelt. De medezeggenschap heeft geen formele rol bij de totstandkoming van een professioneel statuut. 

Uiteraard kan de (p)mr informeren naar de stand van zaken. Op die manier kan de mr bijdragen aan een zorgvuldig proces waarmee betrokkenheid en draagvlak onder de leraren wordt gewaarborgd.

Ook mag de (p)mr vanuit het initiatiefrecht (art. 6 lid 2 Wms) de totstandkoming van het statuut agenderen, en daarmee voorstellen. De school is immers verplicht om een professioneel statuut te hebben.

De (p)mr kan ook een lerarenberaad (zie downloads) suggereren. Met zo'n raad kan de schoolleiding overleggen over de inhoud van het professioneel statuut.