Vijf vacatures, geen enkele sollicitant

Tekst Joëlle Poortvliet - redactie Onderwijsblad - 10 september 2021 - 9 Minuten om te lezen

Beeld: AOb

Een uitgerekt elastiekje dat op knappen staat, zo omschrijft Mariël Jurgens de formatie op haar school. Vlak voor de zomervakantie trekt ze aan de bel bij de Onderwijsblad-redactie. Haar Godelindeschool kreeg nul sollicitanten op vijf fulltime vacatures. De school telt meer dan zeshonderd leerlingen en staat in Naarden. “Dat is geen grote stad. En wij zijn geen achterstandsschool. De spoeling was al eerder dun, maar helemaal niemand... daar ben ik echt van geschrokken.”

Jurgens vat het in allerijl opgezette noodplan samen: “Er gaat een remedial teacher voor de klas. Een lio-stagiair krijgt een groep - we gaan haar daarbij zo goed mogelijk begeleiden natuurlijk. Er is een gepensioneerde leerkracht die langer doorwerkt. En één van de aanvankelijk zes nieuwe kleuterklassen is wegbezuinigd. Niet omdat er geen geld is, maar omdat er geen leraren zijn. Op die manier kunnen we een vierdaagse schoolweek net voorkomen.”

Op sociale media regent het onvervulde fte's

Het zijn lapmiddelen. Tijdelijke oplossingen die de druk op bevoegde leraren verder verhogen. Op sociale media reageert onderwijspersoneel op de vraag of hun team compleet is dit schooljaar. In de antwoorden regent het onvervulde fte’s. Annemiek Wirsching werkt op een vso-school in Zaandam met een ‘noodscenario bezettingsplaatje’. De school mist 1,4 fulltime leerkrachten. Waardoor niet elke groep een leerkracht heeft en sommige praktische vakken niet worden gegeven.

Bovenal, schrijft Wirsching: ‘Leerlingen krijgen niet de aandacht die ze nodig hebben. Al werken wij natuurlijk heel hard om de kinderen er zo min mogelijk last van te laten hebben. Het blijft wel onderwijs.’ Ze plaatst er knipoog bij, en de cynische opmerking: ‘Op naar het nieuwe schooljaar!’

Vaag

Vlak voor de zomer brengt het ministerie van Onderwijs cijfers naar buiten over het lerarentekort in de vijf grote steden (G5). Den Haag heeft in februari dit jaar - als alle semi-oplossingen voor het vervangen van bevoegd personeel worden meegerekend - al gemiddeld 15 procent te weinig leraren. Dat is evenveel als in Almere. Amsterdam en Rotterdam komen uit op 13 procent, Utrecht op 5. Demissionair onderwijsminister Arie Slob ‘verbreedt’ de vraag naar buiten de G5, laat hij de Tweede Kamer in juni weten. Cijfers uit de rest van Nederland verwacht hij binnenkort.

Slob koos afgelopen jaren voor een regionale aanpak van het lerarentekort. Wanneer hij deze toelicht, klinkt het vooral heel vaag. Nederland is wat de tekorten betreft onderverdeeld in 67 regio’s waar ‘veel activiteiten’ in gang zijn gezet, schrijft hij in december vorig jaar aan de Tweede Kamer. 240 maar liefst, aldus de bijgevoegde monitor.

Resultaat van al die activiteiten is dat de lokale samenwerking is ‘versterkt’, dat ‘succesfactoren gespecificeerd’ zijn en dat ‘concrete plannen’ en een ‘gemeenschappelijk doel’ helpen om concurrentie te verminderen. 160 geplande activiteiten om tekorten terug te dringen of te voorkomen - 40 procent van het totaal - konden nog niet doorgaan. Dit waren vooral de activiteiten waarbij ‘de betrokkenheid van leerkrachten/docenten noodzakelijk was’.

Ratatouille

Intussen gaat Slobs ministerie met de billen bloot. Dankzij de verplichting aan alle departementen om geregeld eigen werk door te lichten mochten ResearchNed en SEO Economisch onderzoek het lerarenbeleid tussen 2003 en 2020 tegen het licht houden. Twintig subsidies, investeringen en regelingen zijn gecheckt op hun doelmatigheid en doeltreffendheid. Hebben ze extra leraren aangetrokken, of meer leraren kunnen behouden voor het vak?

Daar kunnen de onderzoekers weinig zinnigs over zeggen, luidt de pijnlijke conclusie. Zij spreken van een op zich ‘aannemelijke’ maar ook ‘zeer diverse’ beleidsmix waarvan afzonderlijke maatregelen 'vaak wel (min of meer) evidence based' zijn. Maar ze missen samenhang en konden in de stapels documenten geen duidelijke onderbouwing vinden voor de verdeling van het geld over alle verschillende maatregelen.

Het lerarenbeleid is een 'mammoettanker'

De ratatouille ontstaat volgens voor het onderzoek geïnterviewde OCW-beleidsambtenaren doordat ‘belangen, lobby’s en percepties van de meest in het oog springende misstanden in het onderwijs (zoals lesuitval) vaak de bovenhand hebben’. Ze noemen het lerarenbeleid een ‘mammoettanker’ die OCW probeert bij te sturen met ‘vaak relatief kleine bedragen, in vergelijking tot de lumpsum’.

Intussen schuift Slob de hete aardappel vast vooruit. Een groep experts mag zich buigen over de in juni gepubliceerde evaluatie, die niet alleen Slobs bewindsperiode omvat. ‘Het is aan het nieuwe kabinet om met de resultaten en aanbevelingen van de evaluatie aan de slag te gaan’, aldus de demissionair minister aan de Tweede Kamer.

Het lerarentekort blijft tot aan 2030 exponentieel stijgen

Kentering

Te linken aan beleid of niet: de pabo is afgelopen jaren gegroeid. Al lijkt in 2021 een kentering plaats te vinden.

Bron: Vereniging Hogescholen en DUO

* Het aantal goedgekeurde aanvragen voor de subsidie Zij-instroom in het beroep

De groei was sowieso niet voldoende om de trend te keren, blijkt uit de jongste Trendrapportage arbeidsmarkt leraren po, vo en mbo. Wijzigt het beleid of de omstandigheden niet, dan blijft het lerarentekort tot aan 2030 exponentieel stijgen. Een principe dat inmiddels veel mensen begrijpen. En deze stijging komt bovenop de huidige situatie, benadrukken de onderzoekers eind 2020.

Nederland heeft straks meer leraren nodig, aldus het rapport, omdat het Centraal Bureau voor de Statistiek weer meer kinderen in Nederland verwacht. Ook de massale pensionering van leraren, die door het verhogen van de pensioenleeftijd een paar jaar werd uitgesteld, vindt nu toch echt plaats. Daarnaast is de economie een belangrijke en tegelijk onzekere factor bij het voorspellen lerarentekorten.

Zo viel het voorspelde tekort in de berekening van 2020 lager uit dan in de berekeningen van het jaar ervoor. Deels komt dit door de stormachtige toename van het aantal zij-instromers, maar vooral ook door het eerder nog geldende ‘neutrale’ economische scenario, schrijven de rapporteurs. Nu de economie sneller dan verwacht opbloeit, zal voor de klas gaan weer minder populair worden dan banen in de marktsector.

Niet het lerarentekort, maar kansenongelijkheid is het onderwerp van debat

Noodsignalen

Nieuwsberichten over scholen die hun formatie niet rond krijgen doen denken aan de nazomer van twee jaar geleden. In de tweede helft van 2019 leken massale noodsignalen uit het onderwijs politiek Den Haag eindelijk in beweging te krijgen. Maar een paar maanden later kwam corona en overschaduwde alles. Nou ja, alles behalve kansenongelijkheid. Dat onderwerp won aan aandacht door de lockdowns en de Human-documentaireserie Klassen. En werd vervolgens dankbaar voer voor debat.

Johannes Visser bijvoorbeeld, onderwijsjournalist voor De Correspondent, joeg rond de Tweede Kamerverkiezingen eerder dit jaar een discussie aan over of onderwijs eigenlijk wel de gelijkmaker kan zijn. In maart schrijft hij: ‘De droom dat kansen - en misschien zelfs uitkomsten - ooit voor iedereen helemaal gelijk zullen worden, wordt daarmee de dekmantel van een onrechtvaardige samenleving.’

Oud-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff van de VVD stelt in juli in dagblad NRC dat onderwijs niet ‘zorgt voor volledig gelijke kansen’. Hij schrijft: ‘Lang hebben we alle ongemakken over ongelijkheid afgekocht met de roep om meer geld naar het onderwijs.’ Je kunt je overigens afvragen hoe lang Dijkhoff heeft gepuzzeld op deze zin. Want met een ‘roep om’ valt weinig te kopen. In ieder geval niet in het tijdperk Rutte.

Het schrijnende tekort zal straks leiden tot situaties waarin we scholen moeten gaan sluiten

Beeld: AOb

De crux zit hem in de woorden ‘helemaal gelijk’ en ‘volledig’. Iedereen begrijpt dat wanneer onderwijs een super geoliede emancipatiemotor zou zijn, nog steeds allerlei andere zaken iemands kansen in het leven beïnvloeden. Maar het gaat erom dat de motor hapert.Inmiddels alweer vijf jaar geleden constateert de Onderwijsinspectie voor het eerst dat het steeds bepalender wordt voor iemands toekomst uit welk gezin hij of zij komt. Sterker nog, op plekken waar ‘the great equalizer’ - zoals Dijkhoff het onderwijs omschrijft - het hardst nodig is, valt de motor als eerste stil.

Kanariepietjes

‘Het schrijnende tekort aan leerkrachten zal straks leiden tot situaties waarin we scholen moeten gaan sluiten’, aldus de Haagse onderwijswethouder Hilbert Bredemeijer. Hij deelt zijn doemscenario voor de achterstandswijken in juli met het dagblad AD. Leerkrachten moeten daar omgaan met complexe grootstedelijke problemen. Bredemeijer: ‘Dat heeft zoveel impact op leraren, dat ze vaak toch kiezen voor een rustiger werkomgeving.’

Jurgens, leerkracht aan de Godelindeschool, noemt scholen met een uitdagende leerlingpopulatie de 'kanariepietjes in de kolenmijn’. De trendrapporteurs van OCW geven haar gelijk. Zij schrijven dat personeel gaat bewegen, vooral tussen nabijgelegen regio’s, wat grote verschillen in de tekorten voor een deel opheft. Erik Meester, docent pedagogische wetenschappen aan de Radboud Universiteit, zegt op LinkedIn: ‘Het wordt komende jaren nog veel en veel erger. Treurig, want dit gaat de opkomst van dure privéscholen enorm stimuleren en met name onze meest kwetsbare kinderen benadelen. Een nationale ramp.’

Alle ballen op Kaag

Verkiezingsbeloftes

Eind augustus nog kondigt minister Slob aan dat onderwijspersoneel op achterstandsscholen de komende twee jaar gemiddeld 8 procent extra loon krijgen. Deze tijdelijke loonsverhoging moet het werken op deze scholen aantrekkelijker maken. Maar vakbonden en werkgeversorganisaties zien problemen. “Als je op de ene school beter gaat belonen trek je leraren weg van een andere school - voor wie dan niemand in de plaats komt. Terwijl de kinderen op die andere school ook recht hebben op onderwijs”, zegt AOb-bestuurder Thijs Roovers.

Amsterdam is nu de enige stad waar een bonus aan leerkrachten op achterstandsscholen wordt gegeven. Schoolbestuurders uit de aangrenzende Zaanstreek weten zich geen raad. Hun leraren trekken naar de hoofdstad voor ‘een baan die meer geld oplevert’, schrijft het Noordhollands Dagblad eind juni.

Formatie

Er zit op dit moment maar een ding op. Alle ballen op D66-leider Sigrid Kaag, in die andere formatie die op z'n zachtst gezegd niet zo lekker loopt. D66 is de enige winnende partij die iets in de melk te brokkelen heeft bij het formeren van een nieuwe regering én die fors wil investeren in onderwijs. Het is hopen dat Kaag haar verkiezingsbeloftes waarmaakt. Of zoals ze aangaf in een interview met het Onderwijsblad eerder dit jaar: ‘D66 wil zich echt inzetten om voor eens en altijd te veranderen dat onderwijs wordt gezien als uitgavenpost.’

Dit artikel verscheen in het september-nummer van het Onderwijsblad.

AOb-voorzitter Tamar van Gelder riep gisteren in een roze pak mét roze olifant de politiek op te te investeren in onderwijs. De actie stond in het teken van de ‘roze olifant’. Want Merel van Vroonhoven, aanjager van het bestrijden van het lerarentekort, beschreef de manier waarop de politiek omgaat met het lerarentekort als een ‘roze olifant’: een dier dat krampachtig moet worden genegeerd. Lees: 'AOb protesteert tegen krampachtig negeren lerarentekort'