'Toetsen herkansen maakt dat stof beklijft'

Tekst Dick van der Wateren - voormalig leraar natuurkunde - 23 februari 2023 - 4 Minuten om te lezen

beeld: Typetank

Tien jaar geleden verdedigde een van mijn leerlingen de stelling dat in het voortgezet onderwijs leerlingen een toets moeten kunnen herkansen tot ze hem voldoende hebben gemaakt. Die stelling kon ik van harte onderschrijven. Dat vind ik nog steeds. Dat iedereen de stof beheerst, is belangrijker dan cijfers.

Daar zijn niet al mijn collega’s het mee eens. Het zou oneerlijk zijn tegenover leerlingen die niet herkansen en het zou het determineren van leerlingen moeilijk maken. Het kost extra tijd die we hard nodig hebben om de lesstof af te krijgen en het levert extra werk op voor toch al overbelaste leraren. En hoe kunnen we dan adviseren bij de overgang of als leerlingen een profiel kiezen?

Maar de juiste vraag is: waarom toetsen we?

Er zijn verschillende redenen waarom we toetsen: om te meten of leerlingen geleerd hebben wat ze moeten leren (summatief), of de instructie goed was en of leerlingen meer instructie nodig hebben (formatief). Toetsen levert dus inzicht op.

Er zit ook een andere kant aan: leerlingen klagen steen en been over de toetsdruk en het is maar de vraag of al dat toetsen bijdraagt tot goed onderwijs.

Mijn leerling Max zei er dit over:

Ik vind dat het tegenwoordig net lijkt alsof alles om het toetsen en de normen gaat en niet meer of een leerling de stof beheerst. Dus of hij het snapt en begrijpt. Daarom pleit ik ervoor dat toetsen herkansbaar moeten zijn als je een laag cijfer hebt gehaald EN je kunt aantonen dat je serieus hebt geleerd.

[Je wordt] als leerling bij herkansing gedwongen je nogmaals in de stof te verdiepen, waardoor je een grote kans hebt, dat je het dan wel begrijpt. Zeker als je een goede docent hebt, die je de stof nog een keer wil uitleggen.

Toen ik indertijd aan mijn derde klas natuurkunde mijn herkansingsplannetje uitlegde, was er wel wat verbazing, maar iedereen vond het een goed idee. Bij het eerste proefwerk waren er twee die het niet geleerd hadden. ‘We kunnen het toch herkansen’, zeiden ze. Al snel begrepen ze dat ze zich daarmee extra werk op hun hals haalden. De meesten hadden het goed geleerd en de resultaten waren prima.

Minder gespannen

De klas was minder gespannen dan anders voor een proefwerk, en leerlingen die zeiden geen talent voor natuurkunde te hebben haalden goede cijfers. Aan het eind van dat jaar hadden ook leerlingen die in de bovenbouw natuurkunde lieten vallen een 7 of 8 op hun rapport.

Dat had lastig kunnen zijn voor het advies aan het eind van de derde klas, ware het niet dat zij, en ook ik, al lang wisten welk profiel voor hen het meest geschikt was. Even goede vrienden, en samen hebben we een leuk jaar gehad waarin iedereen veel heeft geleerd. Max is wel strenger dan ik. Ik vertrouw erop dat iedereen zijn best doet voor een proefwerk - dat vertrouwen is bijna altijd terecht. En anders is er aanleiding voor een goed gesprek.

Herkansen is een model voor stressloos summatief toetsen

Dit is een model voor stressloos summatief toetsen. Zelf ben ik ervoor om alleen summatief te toetsen als het echt nodig is - zo veel mogelijk formatief - en daarbij leerlingen zoveel mogelijk autonomie te geven. Als docent stel ik mijzelf daarbij een paar vragen: Wat wil ik bereiken? Waarom is dat belangrijk? Hoe kan ik zien of mijn leerlingen het doel hebben bereikt? En: welke problemen kan ik daarbij tegenkomen?

Ik realiseer me dat de mogelijkheid toetsen te herkansen minder revolutionair is dan ons onderwijs volledig inrichten op formatief handelen. ­­­Dat laatste lijkt mij een goed idee. Zie toetsen laten herkansen tot een leerling de stof beheerst dan als een eerste, voorzichtige stap in die richting.

Regels

Het is goed om elkaar en onszelf de vraag te stellen of alles wat wij vanzelfsprekend vinden - de ‘methode’, toetsen, regels en afspraken - leidt tot het gewenste resultaat: kinderen helpen zich te ontwikkelen tot zelfstandige en verantwoordelijke volwassenen­­. Te veel toetsen werkt demotiverend. Veel regels - straf voor te laat komen, boek vergeten, of huiswerk niet gemaakt - bereiken eerder het tegendeel. Vooral als die regels niet voor leraren blijken te gelden.

Dit opiniestuk verscheen eerder in het Onderwijsblad. Dick van der Wateren is voormalig leraar natuurkunde en coacht leerlingen met motivatieproblemen en is gesprekstrainer van docenten