School is altijd en overal (en dat is niet oké)

Tekst Johannes Visser - 14 januari 2025 - 12 Minuten om te lezen

Beeld: Wim Stevenhagen

Als Aya (16) op vrijdagmiddag uit school komt, weet ze: het refreshen en scrollen op Magister kan beginnen. 

Magister, dat is de app waar leerlingen en (vaak) hun ouders onder andere in kunnen zien of er nog nieuwe cijfers online staan.

Aya’s docent Engels heeft eerder die week tegen de klas gezegd dat ze de cijfers dit weekend in Magister zal zetten. Tot 12 uur ‘s avonds, ze ligt al in bed, refresht Aya daarom de cijfer-app. Middernacht is voor haar de grens om te kunnen accepteren dat de cijfers die avond niet meer online zullen komen.

Als Aya op zaterdagochtend opstaat, is een van de eerste dingen die ze doet haar telefoon pakken en weer Magister checken. Misschien is haar docent wel vroeg wakker geworden om na te kijken.

Ze loopt naar de bakkerij in de buurt waar ze in het weekend werkt. Achter de taartjes begint het toch weer te knagen. Zou het cijfer al online staan? Zo nu en dan kijkt Aya stiekem op haar telefoon of piept ze ertussenuit om het op de wc te checken. 

Geen nieuwe cijfers.

Om 12 uur ‘s middags heeft Aya pauze. Ze loopt naar de Dirk om een broodje te halen, wanneer ze de berichten ziet binnenstromen in de appgroep die ze met vriendinnen heeft. De cijfers staan erop!

Grenzen tussen thuis en werk

“Ik open de app en zie een dikke, rode 3 staan. Mijn hele pauze verpest, de rest van mijn shift verpest”, vertelt ze me in de aula van haar school. “Als een docent ‘dit weekend’ tegen mij zegt, dan ga ik dat hele weekend Magister checken. Ook als ik random in de nacht wakker word. Want ik heb weleens gehad dat een docent de cijfers om 3 uur ‘s nachts online zette.”

Sinds het begin van het decennium zijn in de hele samenleving de grenzen tussen thuis en werk onder invloed van digitale technologie sluipenderwijs vervaagd. Collega’s begonnen ‘s avonds te appen, shoppen kon opeens ook onder werktijd, en partners gingen elkaar overdag voortdurend op de hoogte houden van hun besognes. 

Digitale technologieën braken met de vanzelfsprekende barrières van tijd en plaats die onze levens al die jaren daarvoor gestructureerd hadden.

‘Altijd en overal’

Ook de grens tussen school en thuis vervaagde. Tot een paar jaar geleden was het duidelijk dat een leerling een cijfer alleen kon krijgen als hij op school was. In de les, of met een briefje op het prikbord. Tegenwoordig kunnen leerlingen - en op verreweg de meeste scholen ook hun ouders - dat cijfer ieder moment van de week verwachten. 

‘Altijd en overal’, adverteert Magister - een van de twee grote leerlingvolgsystemen in het voortgezet onderwijs (de ander is Somtoday). Op de eigen site beschrijft Magister de filosofie achter haar systeem: ‘AAN is het sleutelwoord. Iedere dag zetten wij samen de onderwijswereld AAN. Dat doen wij met nieuwe, flexibele manieren om informatie te verwerken en met enthousiaste medewerkers. Zo kunnen docenten al hun energie blijven geven om leerlingen maximaal AAN te zetten.’

En AAN gingen ze, die leerlingen. School is in rap tempo 24/7 geworden. School, altijd en overal.

Slechte slaap

Aya is een van de pakweg twintig leerlingen die ik afgelopen maanden sprak over de digitale leerlingvolgsystemen Magister en Somtoday. Vrijwel al die leerlingen vertellen me in verschillende varianten hetzelfde. 

Over het feestje op zaterdagavond dat geen feestje meer was toen de cijfers voor aardrijkskunde online kwamen. Over vlak voor het slapengaan een slecht cijfer krijgen en niet meer in slaap kunnen komen. Over ouders die vragen of ze nog cijfers hebben gehaald, maar stiekem al weten van wel. 

Uit een steekproef onder 172 vmbo-brugklasleerlingen, uitgevoerd door onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam, blijkt dat meer dan de helft van de leerlingen ‘s avonds nog berichten krijgt van school; niet alleen over cijfers. Bijna twee op de drie zegt vaker op zijn telefoon te kijken wanneer er een cijfer online kan komen. Ruim een op de drie leerlingen geeft aan later te gaan slapen of langer wakker te liggen vanwege berichten van school in de avond. Net geen driekwart van de leerlingen geeft aan dat hun ouders ‘vaak’ of ‘altijd’ meekijken met hun rooster, huiswerk en cijfers. Een andere steekproef onder 209 vmbo-scholieren geeft een soortgelijk beeld.

Vies gevoel

Aan de Vrije Universiteit Amsterdam, en bij de GGD Amsterdam, zien ze een van de gevolgen: slechte slaap. Leerlingen die vaker op hun telefoon kijken als ze een cijfer verwachten, blijkt uit een analyse van de data, piekeren meer en voelen zich vaker gestrest wanneer ze gaan slapen. 

Ook leerlingen die later gaan slapen of langer wakker liggen door berichten van school in de avond piekeren meer, ervaren meer stress en slapen daardoor slechter. ‘s Avonds begint het lichaam melatonine en andere hormonen aan te maken die het lichaam een seintje geven: tijd om te gaan slapen. Stress maakt juist hormonen aan die het lichaam alert houden, zoals cortisol - en die houden mensen wakker.

In de woorden van Aya: “Als je weet dat er een cijfer op komt, maar je weet niet concreet wanneer, dan heb je wel zo’n vies gevoel. Daar kan je echt niet lekker door slapen.” 

Slaap heeft directe invloed op de schoolprestaties van leerlingen, of ze zich de volgende dag op school kunnen concentreren en of ze informatie goed kunnen onthouden. Wie slecht slaapt, kan bovendien zijn emoties minder goed reguleren en gaat slechter om met stress. Op de lange termijn is dat een voorspeller voor angst en depressie.

Onvoorspelbaarheid

In een samenleving waarin niet je afkomst maar je diploma’s je maatschappelijke positie bepalen, is de druk om de hoogste diploma’s te halen groot. De concurrentie om felbegeerde banen is bovendien groter geworden, omdat er steeds meer universitair opgeleiden zijn. 

Ook de druk van ouders is toegenomen. Zij zijn zelf steeds vaker naar de universiteit geweest en verwachten van hun kinderen minstens eenzelfde diploma. Er staat voor leerlingen dus veel op het spel.

En dat die cijfers, anders dan vroeger, ieder moment online kunnen komen maakt ook een groot verschil. Onvoorspelbaarheid, weten wetenschappers al heel lang, is een belangrijke factor voor stress. 

Psychische problemen

Prestatiedruk en smartphones zijn de afgelopen jaren aangewezen als de twee grote boosdoeners voor de groeiende psychische problemen onder jongeren. Onderzoekers vochten elkaar het lab uit om dan wel prestatiedruk, dan wel de smartphone aan te wijzen als schuldige voor het feit dat jongeren hun leven een steeds lager cijfer geven. Het leerlingvolgsysteem laat zien dat de twee verklaringen ook prima samen kunnen gaan. 

Aya heeft wel een advies aan leraren: “Als je een cijfer gaat plaatsen, zeg dan op welke dag en op welk tijdstip. Als je heel breed zegt ‘het komt in het weekend’ dan verpest je eigenlijk dat hele weekend. Want dan kan het er ook op zondagavond op komen, en dan was ik mijn hele weekend gaan piekeren en scrollen.”

Met het ‘Charge Your Brainzzz’-programma stellen de onderzoekers van de VU en de Amsterdamse GGD scholen voor iets te doen aan onderwijs dat altijd en overal is. Geef cijfers binnen ‘volwassen werkuren’, adviseren zij, bijvoorbeeld tussen 8:00 en 18:00 uur, voer huiswerk meteen na de les in en communiceer aan leerlingen dat docenten na 18:00 uur niet meer bereikbaar zijn. 

Het lijkt allemaal zo voor de hand te liggen. Maar waarom is dat nog niet op alle scholen beleid? Ik kom in contact met Magister en Somtoday. En op LinkedIn doe ik twee oproepen: een aan leraren en een aan schoolleiders. Op die eerste oproep komen 202 ‘comments’. Op de tweede reageren 9 schoolleiders.

Standaard-riedeltje

“Het is een vorm van verslaving waar je als school aan meewerkt”, zegt schoolleider Hiske Kromdijk. “Magister zit in hun standaard-riedeltje. Ze openen hun Snap, ze openen hun WhatsApp en ze openen ook Magister - zonder erbij na te denken.” Leerlingen ervaren dat zelf niet eens altijd als een probleem, weet Kromdijk.

Tot vorig jaar zetten ook docenten op Kromdijks school, de vmbo-havo-vwo-locatie van de Thorbecke Scholengemeenschap, cijfers regelmatig buiten schooltijd online. Ook al leidt dat tot veel stress, toch is het niet zo gek dat dat al jaren zo gaat.

Leraren doen in feite niets anders dan wat ze vroeger deden. Ze kijken ‘s avonds of in het weekend na en administreren vervolgens de cijfers. ‘Het is geen 9 tot 5 baan. We zijn professionals en maken de klus af waar we aan zijn begonnen’, schrijft een docent Bedrijfseconomie erover op LinkedIn. Alleen heeft een papieren agenda nu plaatsgemaakt voor het digitale Magister of Somtoday. Niet iedere leraar staat er bij stil dat er daarmee voor leerlingen wél veel veranderde. 

Technische mogelijkheden

Voor leraren die het wel anders willen doen, zijn de technische mogelijkheden die Magister en Somtoday bieden niet optimaal. Het is op beide platforms bijvoorbeeld niet mogelijk om cijfers in te voeren en vervolgens in te plannen wanneer die ook voor leerlingen zichtbaar zullen zijn, zoals bij een e-mail wel kan. 

Magister en Somtoday leggen uit dat hun systemen nu eenmaal 24/7 aan staan, en dat restricties inbouwen tijd en inspanning kost. De bedrijven zijn voortdurend in gesprek met scholen, maar afgelopen jaren was er vanuit het onderwijs nauwelijks vraag naar zulke restricties.

Bovendien is het maar de vraag of zo'n technologische oplossing voldoende is, want leraren denken hun leerlingen een plezier te doen door cijfers zo snel mogelijk online te zetten - ook als dat ‘s avonds, in het weekend of in een vakantie is. 

Een docent zegt ook ‘s avonds laat en in het weekend berichten van leerlingen te krijgen: ‘Meneer, heeft u de cijfers al?’ En via via hoor ik van een school die het leerlingvolgsysteem in het weekend 'dicht' had gezet, waarop een docent de cijfers via WhatsApp alsnog dat weekend deelde.

Schoolleider Kromdijk besloot na gesprekken met ouders, leraren, de GGD en leerlingen toch te proberen een eind te maken aan die praktijk van 24/7 cijfers delen. Vorig schooljaar werd op Kromdijks school de regel: leraren delen de toetscijfers eerst uit in de klas en bespreken die, om ze daarna pas online te zetten voor leerlingen en hun ouders. Kromdijk: “Onderwijs heeft een opvoedkundige taak. Daar hoort dit bij.”

Leerlingenraad

Toen Kromdijk haar beleid vorig schooljaar herzag, zei de leerlingenraad: wij vinden het helemaal niet fijn dat nieuwe cijfers uitgedeeld worden in de les. Wij verwerken een onvoldoende liever thuis, in ons eentje, dan in een klas waar iedereen zijn cijfer door het lokaal schreeuwt en het moeilijk is een onvoldoende voor jezelf te houden. 

Op drie relaxte gasten uit 5 havo na zeggen ook alle leerlingen die ik afgelopen maanden sprak dat ze een nieuw cijfer liever digitaal krijgen als ze thuis zijn, dan in de klas.

Kromdijk vindt dat vanuit pedagogisch oogpunt niet wenselijk, omdat de context bij zo’n cijfer dan ontbreekt. Het hoort volgens de schoolleider bij de taak van de docent om cijfers in de klas uit te delen, face-to-face, om zo de blijdschap, het verdriet, de opluchting of de frustratie van een leerling te zien. 

Toch moest Kromdijk na verzet van de leerlingenraad een concessie doen. Cijfers hoeven op haar school niet meer eerst in de klas uitgedeeld te worden, maar mogen alleen tussen 8:00 en 18:00 uur online gezet worden. Buiten die tijden, in toetsweken, in het weekend of tijdens vakanties mogen ze niet gedeeld worden.

Andere schoolleiders, leraren en leerlingen vertellen dat er op hun school afgelopen jaren ook wel enig cijferbeleid is gekomen. Ik hoor van een school waar het leraren sinds kort verboden is de cijfers van alle leerlingen hardop voor te lezen in de klas, of rond te mailen. 

Op sommige scholen mogen cijfers niet meer tijdens een toetsweek gedeeld worden, omdat een dikke onvoldoende ervoor kan zorgen dat het een leerling niet meer lukt om te leren voor de toetsen die nog komen. 

Ook vaak genoemd: dat leraren nieuwe cijfers juist niet meer onder schooltijd online mogen zetten, en zeker niet wanneer een klas op dat moment les heeft van een andere docent. Dat zorgt voor te veel onrust.

Het cijfer van Damocles

Schoolleiders zijn zich dus goed bewust van de impact die een cijfer kan hebben, en verplaatsen die impact met hun beleid naar buiten het zicht van de school. 

Opvallend is waar zulk beleid geen rekening mee houdt: dat in een digitale wereld niet alleen het krijgen van een cijfer emoties oproept, dat was altijd al zo, maar dat het vooral de voortdurende mogelijkheid om een cijfer te krijgen is die voor onnodig veel stress zorgt. Over cijfers die buiten schooltijd online komen, hoor ik afgelopen maanden van verschillende mensen hetzelfde: ‘Balen als je een slecht cijfer hebt, maar leuk natuurlijk als je een goed cijfer hebt!’ Maar dat is niet zo. De leerling die vooral 8’en en 9’s haalt, heeft net zozeer te lijden onder het cijfer van Damocles.

Ook Kromdijk benadrukt dat het haar niet zozeer gaat om de impact van een slecht cijfer, maar vooral om het non-stop AAN-staan als vanzelfsprekendheid. Kromdijk: “Als een leerling op het voetbalveld staat en in de rust van de wedstrijd haar telefoon pakt om te kijken of er nog een cijfer online staat, dan gaat er iets mis. Er zijn momenten waarop leerlingen niet met schoolse zaken bezig hoeven te zijn, en tijd en ruimte voor heel andere zaken moeten kunnen hebben.”

Oude marketing

Onderwijs is afgelopen jaren geleidelijk aan 24/7 geworden. Nu de gevolgen daarvan steeds duidelijker worden, komen we langzaamaan terug van het geloof dat tech altijd een verrijking is.

Kromdijk: “Toen Magister zijn intrede deed, zijn we daar gewoon in meegegroeid. Het is nooit een discussiepunt geworden, maar eigenlijk is het heel wonderlijk dat we het zo lang, te lang, op deze manier met elkaar hebben gedaan.”

Altijd en overal AAN? Dat is oude marketing, zegt Magister, die past bij een oude manier van denken over technologie. Inmiddels heeft het bedrijf de tekst van de website gehaald. 

Dit verhaal staat ook op de website van de Correspondent