Prinsjesdag-plannen voor onderwijs: harde bezuinigingen en vage ambities

Tekst Arno Kersten - Redactie Onderwijsblad en Daniëlla van 't Erve - Redactie Onderwijsblad - 17 september 2024 - 6 Minuten om te lezen

Beeld Rijksoverheid

Vrijdag presenteerde het kabinet-Schoof een regeerprogramma zonder financiële onderbouwing. Vandaag op Prinsjesdag wordt duidelijk hoe de pijn van de bezuinigingen de komende jaren verdeeld wordt - althans, voor een deel. De rekening komt niet alleen te liggen bij het hoger onderwijs, maar ook bij het funderend onderwijs en het mbo. Deze sectoren leveren structureel meer dan 700 miljoen euro in. Getroffen worden onder andere initiatieven voor meer kansengelijkheid, maar ook leraren in de Randstad-regio waar het lerarentekort het grootst is. Voor sommige bezuinigingen worden al grote bedragen ingeboekt zonder dat het kabinet weet hoe die uitgevoerd worden.

De OCW-begroting daalt tussen 2024 en 2029 met 3,5 miljard euro; twee miljard daarvan is het gevolg van de coalitieplannen, aldus de Miljoenennota. De onderwijsuitgaven als percentage van het BBP dalen van 5,1 procent in 2024 naar 4,9 procent in 2028, zo blijkt uit de Macro Economische Verkenning.

Harde bezuinigingen op onderwijs

Ruim 200 miljoen haalt het kabinet weg bij twee initiatieven voor meer kansengelijkheid in het funderend onderwijs. Het programma school en omgeving, bedoeld om extra buitenschoolse activiteiten aan te bieden naast de basis- en middelbare schooltijd, moet vanaf 2026 jaarlijks 155 miljoen euro inleveren. Helemaal opgedoekt wordt de regeling voor brede (heterogene) brugklassen, voor klassen op de middelbare school waarin leerlingen met verschillende niveaus bij elkaar zitten. Dat levert het kabinet een besparing van 55 miljoen per jaar op.

Een ‘verstopte’ bezuiniging zit verscholen bij het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid, zoals schakelklassen en zomerscholen. Het kabinet hevelt deze budgetten over naar het gemeentefonds, met een korting van 10 procent. Dat komt neer op een bezuiniging van 81 miljoen euro: 61 miljoen euro in het po en 20 miljoen in het mbo.

Je kunt op je vingers narekenen dat het wel werkt als scholen loopbaanperspectief bieden

Ook gaat het mes in de functiemix-regeling voor leraren op middelbare scholen in de Randstad, bedoeld om docenten te behouden in de regio waar de lerarentekorten het grootst zijn. Een besparing van 75 miljoen per jaar vanaf 2026; volgens het kabinet is het nut ervan niet bewezen. “Klinkklare onzin”, aldus Jelmer Evers, AOb-bestuurder voortgezet onderwijs. “Je kunt op je vingers narekenen dat het wel werkt als scholen loopbaanperspectief bieden. Het is ook geen overbodige luxe in de Randstad met de hoge huizenprijzen daar. Dit is gewoon Randstadje pesten van dit kabinet.”

Daar komt een bezuiniging bij van ruim 360 miljoen aan subsidies op de OCW-begroting, onderdeel van een rijksbrede 'subsidietaakstelling'. Een deel van dat bedrag wordt voorlopig weggehaald bij het budget voor praktijkleren, een subsidie voor leerberdrijven die stageplaatsen aanbieden aan leerlingen en studenten van vmbo, mbo tot hoger onderwijs. Het gaat onder meer om stages voor jongeren die het moeilijk hebben op de arbeidsmarkt en studenten in sectoren met personeelstekorten. Over de precieze invulling komt pas later duidelijkheid.

Wel voortgezet worden de schoolmaaltijden, er wordt jaarlijks 135 miljoen euro voor uitgetrokken. Al is dat wel wat minder dan de 166 miljoen euro die er dit jaar voor beschikbaar is gesteld.

Hoger onderwijs

De bezuinigingen op het hoger onderwijs - opgeteld een miljard per jaar - waren voor een groot deel al bekend. De langstudeerboete moet nog worden uitgewerkt, zo bleek vrijdag uit het regeerprogramma, maar de structurele besparing van 282 miljoen staat al ingeboekt. Met het verminderen van het aantal buitenlandse studenten denkt het kabinet uiteindelijk 293 miljoen per jaar vrij te spelen. Op het fonds onderzoek en wetenschap wordt jaarlijks 150 miljoen ingehouden.

De bezuiniging van 215 miljoen op de sectorplannen is van de baan, maar het kabinet schuift de rekening door naar jonge onderzoekers, die geen aanspraak meer kunnen maken op startersbeurzen. Daar wordt jaarlijks 175 miljoen in gesneden en al gelijk vanaf komend jaar. Dat lijkt minder, maar het totale bezuinigingsbedrag is onder de streep hetzelfde.

 Als dit kabinet de bezuiniging niet van tafel haalt, sluiten wij stakingen niet uit

“Juist in een sector die eindelijk een inhaalslag zou gaan maken na jarenlang achterstallig onderhoud”, aldus AOb-voorzitter Tamar van Gelder. Ze kondigde eerder tijdens de afgelopen manifestatie op het Domplein al een 'hete herfst' aan. “Een grote actie staat al gepland voor 14 november, maar daar zal het zeker niet bij blijven. Als dit kabinet de bezuiniging niet van tafel haalt, sluiten wij stakingen niet uit.”

Vage ambities in crisistijd

Tegenover concrete bezuinigingsbedragen staan nog vaak vage ambities om de problemen in het onderwijs aan te pakken. Het nu al nijpende lerarentekort gaat volgens de laatste verwachtingen over een paar jaar fors toenemen. De Onderwijsinspectie slaat jaar na jaar alarm over dalende onderwijsprestaties en toenemende kansenongelijkheid. Op veel maatregelen is het nog wachten.

Het verlagen van de regeldruk en administratieve lasten behoort tot deze ambities. Daarvoor wil het kabinet toch nog weer eerst een rondje langs de velden maken en wachten op een onderzoek dat de Algemene Rekenkamer volgend jaar gaat doen. Voor ‘strategische tekortsectoren en voor de verwachte maatschappelijke opgaven waar Nederland voor staat op het gebied van onder andere zorg, techniek en onderwijs’ wil het kabinet een pact sluiten met het mbo, maar dat zal pas over een jaar gebeuren.

Een uitgewerkt herstelplan voor het onderwijs en de onderwijskwaliteit, waar het onderwijs al jaren om roept, zal niet voor volgend voorjaar klaar zijn. AOb-voorzitter Tamar van Gelder: "Wij praten graag mee. Maar ook onder dat herstelplan moet wel een stevig fundament zitten. Van harde euro’s. Anders wordt het een luchtkasteel en daar bouwt de AOb niet aan mee."

En de kabinetsplannen bevatten tegenstrijdigheden. Zo wil de coalitie dat ‘iedereen in Nederland’ goed kan lezen, met een ‘doorlopende leeslijn van nul tot honderd jaar’. Tegelijkertijd wordt de btw op kranten, tijdschriften en boeken verhoogd van 9 naar 21 procent.

Wel trekt het kabinet 60 miljoen uit om de btw-verhoging te compenseren in het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Slechts een klein deel daarvan, anderhalf miljoen, is beschikbaar voor mbo-instellingen. En die mbo-compensatie geldt voor leermiddelen specifiek gericht op basisvaardigheden, en tot de leeftijd van achttien jaar.

AOb-voorzitter Tamar van Gelder:  ‘Dit kabinet houdt van je tot je achttiende, daarna zoek je het maar uit? In het mbo zijn 300.000 studenten van boven de achttien. Die moeten de btw verhoging dus wel betalen? Dit kabinet belijdt blijkbaar alleen met de mond dat ze meer voor mbo-studenten willen doen?’

Forse kritiek van planbureaus

De gezamenlijke planbureaus (CPB, SCP en PBL) uiten stevige kritiek in hun reflectie. ‘Het kabinet kiest voor brede welvaart hier en nu ten koste van later’, schrijven de planbureaus. ‘Maatregelen voor het aanpakken van structurele ongelijkheid ontbreken, terwijl scheidslijnen druk zetten op samenhang in de samenleving.’

Bovendien blijven veel ambities en maatregelen te vaag. Het verhogen van de onderwijskwaliteit vereist bijvoorbeeld verdere invulling om de haalbaarheid te kunnen toetsen.

Onderzoek laat wereldwijd een duidelijk verband zien tussen uitgaven aan onderwijs en welvaartsgroei

De overheidsuitgaven lopen weliswaar minder hard op, maar op termijn loopt het tekort nog steeds op tot boven de Europese normen. Daarnaast is de structurele bezuiniging op het hoger onderwijs economisch voor de lange termijn juist een risico, zegt CPB-directeur Pieter Hasekamp vandaag in NRC. 'De bezuinigingen leveren nu financiële ruimte op voor de overheidsfinanciën, maar gaan mogelijk ten koste van welvaart in de toekomst. Onderzoek laat wereldwijd een duidelijk verband zien tussen uitgaven aan onderwijs en welvaartsgroei.'