Nieuwe onderwijsfilms raken ziel van het vak
Voor onderwijsfilms was 2023/24 een goed schooljaar. De beste schetsen een geloofwaardig beeld van het vak en laten zien hoe buitenstaanders dat soms ondermijnen.
Met strak klassenmanagement brengt docent Carla Nowak leerlingen bij de les in 'Das Lehrerzimmer'.
De Amsterdamse schoolmeester Bruis oogt ouderwets in de film Ciske de Rat (1984); in zijn vestje met opgestroopte hemdsmouwen en stropdas. Toch is deze meester, gebaseerd op een boek uit 1941, één van de rolmodellen waarmee de gemeente Amsterdam nieuwe leraren werft in haar campagne tegen het lerarentekort: ‘Een voorbeeld van hoe leraren een diepe impact kunnen hebben.’
Columnist Aleid Truijens vindt die aanpak maar niks, schreef ze in mei in de Volkskrant. De oud-docent snapt niet dat de overheid aanstaande leraren wil interesseren met zulke belegen rolmodellen, terwijl je ze ook kan werven met, aldus Truijens, het belangrijkste pluspunt van het vak: kinderen veel leren. ‘Is dat niet wervender dan leeg gejubel over het verschil maken.’
Ondanks zijn belegen voorkomen is het klassenmanagement van meester Buis zo gek nog niet. Als hij in zijn handen klapt, komt de hele klas tot rust. ‘We zijn even stil. We pakken een boek. We lezen even wat. En jij gaat zitten.’ Deze aanpak, geholpen door de diepe ietwat slome stem van Buis’ vertolker Herman van Veen zou misschien ook een echte klas wel tot rust brengen.
Dit artikel stond in het Onderwijsblad. Wil jij het blad ontvangen? Word lid!
Truijens heeft vast gelijk dat kennisoverdracht de kern is van goed leraarschap, maar onderzoek van het Onderwijsblad naar hun drijfveren wees uit dat verbinding maken met leerlingen voor leraren ongeveer even belangrijk is. Dat streven komt terug in tal van onderwijsfilms.
Hopeloos romantisch
Het is bijna een kwart eeuw geleden dat de documentaire Être et avoir (2002) volle zalen trok. In één van de eerste scènes zit schoolmeester Georges Lopez met een kringetje kleuters rond een tafeltje terwijl buiten een sneeuwstorm giert over het platteland rondom een dorpje in de Auvergne.
Met zachte hand en stem leert hij de kleuters het woord mama schrijven. Om beurten houden ze hun werk omhoog. ‘Wat vinden jullie ervan?’, zegt meester Lopez. ‘Goed? Een beetje goed? Ik zie dat hier het streepje van de 'a' nog ontbreekt. […] Maar we herkennen toch heel goed het woord mama. Dat is helemaal niet slecht, vind ik.’ De film is misschien hopeloos romantisch, maar bleef me bij en speelde toch een rol in mijn keuze voor de pabo.
Paloma, een leerling in de klas van Radical-docent Sergio Juárez Correa wil ruimtevaartingenieur worden of astronaut. ‘Dan weten we wat ons te toen staat’, zegt hij tegen haar. Foto WW Entertainment
Ontdekkend leren
Terwijl de houdbaarheid van klassieke onderwijsfilms ter discussie staat, verschenen er in het vorige schooljaar opvallend veel nieuwe. Dicht op de huid van het onderwijs, al laten de filmmakers in de ogen van leraren soms een steek vallen.
In Radical (2023) krijgt de Mexicaanse schoolmeester Sergio Juárez Correa kansarme kinderen aan het leren. Hij laat ze kennis opbouwen vanuit hun eigen vragen en grijpt daarmee terug op het sociaal constructivisme van Jean Piaget.
In dit waargebeurde verhaal treedt meester Juárez aan op een school in Matamoros, een door drugsgeweld geteisterde gemeente in het uiterste noordoosten van Mexico. Gewapende agenten bewaken de school, de computers zijn niet vervangen na een diefstal van vier jaar geleden en leerlingen staan ’s ochtends op het schoolplein strak in het gelid.
Meester Juárez doet het radicaal anders. Als zijn nieuwe leerlingen de klas binnenlopen, staan alle bankjes op zijn kop. Het zijn reddingsboten, vertelt de meester, en om niet te verdrinken, moeten 23 leerlingen zich daarover gelijkmatig verdelen. Zo leren ze deelsommen met rest, is het idee.
Allerlei omstandigheden voorkomen dat onderwijsmensen een heldenrol op zich nemen’
Meester Juárez ‘ziet’ zijn leerlingen. Als klassenclown Nico door hem heen praat krijgt hij een high five. ‘Verander nooit’, fluistert de meester hem toe. De stille Paloma struint de vuilnisbelt af om te voorzien in haar levensonderhoud. Haar vader verbrandt een daar gevonden tijdschrift want ‘wat heb je aan dat soort fantasieën’. Toch wil Paloma ruimtevaartingenieur worden of astronaut. ‘Dan weten we wat ons te toen staat’, zegt Juárez tegen haar.
De meester zet zijn klas aan het experimenteren met stenen en ballonnen in een waterbak en bouwt zo zijn lessen over soortelijk gewicht op vanuit ‘verwondering’, een bekende aanpak in het Nederlands natuuronderwijs. Hij vraagt leerlingen na te denken over de vraag of een gespierde leraar sneller zinkt dan een gezette directeur. Daarna laat hij ze een half uur lang alleen om zelf koffie te halen. Als hij terugkomt, zitten ze nog steeds braaf te overleggen.
Chris Beijer, leraar in groep 6 van basisschool LSV in Leeuwarden, herkent in de film het werken vanuit eigen leervragen en een prikkelend begin om de nieuwsgierigheid te wekken. “In een eerste les over het thema watersnood begonnen we met een donker lokaal dat onderwater gelopen leek, door geluiden en beelden op het digibord.” Vervolgens een half uur weglopen om koffie te drinken, zou hij niet doen. “Ik geloof niet dat het zo werkt. Je gaat na twee minuten even kijken of op zijn minst even luisteren aan de deur.”
Docenten Meriem Bayan, Benjamin Barrois, Sandrine Deleyziat en Fouad Medaoui vieren met collega’s een feestje in de film Un Métiers Sérieux. Beeld WW Entertainment
Heroïsche leraren
In zijn bespreking van Radical plaatste NRC-recensent André Waardenburg de film in een lange traditie van heroïsche leraren die het leven van hun leerlingen redden. Hij citeert de Amerikaanse socioloog Robert C. Bulman die deze Hollywood-voorstelling van leraren als helden heeft bekritiseerd in een essay. Want in werkelijkheid zijn er vaak allerlei omstandigheden die voorkomen dat onderwijsmensen hun werk goed kunnen doen, laat staan een heldenrol op zich nemen.
Waardenburg roemt onderwijsklassieker Entre les Murs (2008) om zijn authenticiteit, maar ook middelbare schooldocent François Marin moet de klus in zijn klas toch alleen zien te klaren. Das Lehrerzimmer (2023) en Un Métier Sérieux (2023), twee opvallende nieuwe onderwijsfilms van het afgelopen schooljaar, kijken nadrukkelijk verder dan de leraar als individu.
Al voordat Cara Nowak belandt in een nachtmerrie, moet zij in Das Lehrerzimmer als bevlogen docent gym en wiskunde alle zeilen bijzetten om het hoofd boven water te houden. Collega’s zijn ziek, sommige knopen met moeite de eindjes aan elkaar en het kopieerapparaat werkt weer eens niet. Ook leerlingen maken het haar lastig, maar die kan ze aan.
Met handgebaren, rijmen en stralende ogen brengt ze haar klas bij de les. ‘Ik zie alle boeken. Ik zie alle mappen en schriften. Pak allemaal jullie huiswerk, dan kom ik langs. Intussen bekijken jullie in stilte dit opwarmertje [een opdracht op het bord].’ Beter dan tijdens de koffiepauze van meester Juárez begrijpt de kijker waarom deze klas rustig aan het werk gaat.
Nowaks didactische aanpak, pedagogiek en klassenmanagement ogen modern en bruikbaar, maar leiden niet tot wonderen. Ze knoopt na de les een een-op-een gesprek met hem aan met leerling Tom, omdat hij is betrapt met een spiekbriefje: ‘Wat zou jij ervan vinden als ik loog.’ Sorry, reageert Tom. ‘Dat wilt u toch horen. Mag ik nu gaan.’
Met ouders dealen is nog lastiger, al voordat Nowak verdwijnt in de maalstroom die ontstaat door een diefstal op school. ‘Hebben dan alleen de kinderen gefaald’, vraagt een moeder op de ouderavond met een geveinsde glimlach, nadat haar dochter een toets niet heeft gehaald.
In Entre les Murs leidt een confrontatie tussen docent François Marin en zijn leerling Souleymane (links achter hem) ertoe dat de laatste van school wordt gestuurd. Beeld Cinéart
Un Métier Sérieux refereert talloze keren aan Entre les Murs. In beide films moeten docenten zich redden in razendsnelle woordenwisselingen met pubers en in beide films loopt deze confrontatie uit de hand, waardoor een leerling van school wordt gestuurd. “Reken maar dat ik me kon herkennen in Entre les Murs”, reageert economiedocent en Onderwijsblad-columnist Ton van Haperen desgevraagd. “Ik ben zelf in de les ook nogal van de confrontatie en bijdehand taalgebruik en dan krijg je dat terug. Toen ik fulltime voor de klas stond, was ik daar harder en directer in dan nu en dat is ook wel eens misgegaan.”
Entre les Murs kiest voor het verhaal van één docent binnen de muren van zijn klas, of in elk geval de lerarenkamer, de school of het schoolplein. Un Métier Sérieux treedt ook daarbuiten. We zien leraren in hun gezinssituatie, op kamp, tijdens lange bus-, trein- en metroreizen naar hun werk en zelfs bij elkaar thuis. De film volgt ook verschillende vakdocenten tijdens hun lessen.
Docenten moeten zich redden in razendsnelle woordenwisselingen met pubers
Benjamin Barrois studeert als beginnend docent wiskunde ’s avonds thuis zijn lessen woord voor woord in. Eén van zijn eerste successen is een les waarin hij sinaasappels uitdeelt en leerlingen vraagt of ze er met zwarte markstiften meridianen op willen tekenen. Net als meester Juárez gebruikt hij aanschouwelijk onderwijs, maar in deze film blijkt het geen magische succesformule. Als Barrois eindelijk genoeg zelfvertrouwen heeft om leerlingen van repliek te dienen, vliegt hij direct uit de bocht met cynische grappen.
Collega Sandrine Deleyziat, docent geo-biologie, heeft ook goede lesideeën - ze laat haar leerlingen echte bloemen ontleden en vulkanen nabootsen - maar als ze de klas tot stilte maant, kletst iedereen door. Een zure observator brandt haar af: ‘Ik vind uw les nogal saai. U hebt geen interactie met uw leerlingen. U stelt vragen en u beantwoordt ze zelf.’
Het gaat te ver om te zeggen dat dat docent Barrois door zijn botsing met een leerling in de hel belandt. Het lot van collega Deleyziat komt wel in de buurt. Ze gaat staan schreeuwen en doet de deur van haar klas op slot, zodat leerlingen niet meer naar buiten kunnen.
Bemoeizucht
Net als in Das Lehrerzimmer maakt de buitenwereld het vak zwaar. Ouders komen verhaal halen en bemoeizuchtige buitenstaanders nemen docenten de maat. Maar in Un Métier Sérieux vormen de leraren een machtsblok en steunen ze elkaar. Ze geven elkaar advies om lessen te verbeteren, drinken samen, doen spelletjes en slapen indien nodig bij elkaar op de bank. Die solidariteit heeft Van Haperen in zijn eerste tien jaar lesgeven ook ervaren. “Dat zuipen vanaf vrijdagmiddag na de laatste les, eten, het is een geweldige herinnering.”
Die teamgeest helpt, want zelfs een oude rot met nul ordeproblemen kan het zwaar hebben, zo toont Un Métier Sérieux. Een bevlogen leerling die gek is van lezen, noemt de lessen van Pierre Etchevegaray saai en eigenlijk is deze docent Frans dat zelf met hem eens. Gelukkig mag hij collega’s even later in de lerarenkamer in de armen vallen, omdat ze allemaal aan zijn verjaardag hebben gedacht.
