In zee met de commerciëlen voor 'flexibele' leraren

Tekst Arno Kersten - Redactie Onderwijsblad - 8 februari 2022 - 16 Minuten om te lezen

Beeld: Wim Stevenhagen

Commerciële cowboybureaus die leraren vier of vijf tredes hoger inschalen, een betere reiskostenvergoeding, een leaseauto of andere extra’s beloven, en de rekening plus een flinke marge neerleggen bij de onderwijsinstelling die omhoog zit. En als het de ene schoolleider te gortig wordt, zegt een volgende misschien wel ja. Het zijn uitwassen van de uitgeputte en overvraagde arbeidsmarkt voor leraren, met name in de Randstad. Een kwestie van vraag en aanbod, het lerarentekort als verdienmodel.

“De uitzendbranche kon tekorten op de arbeidsmarkt goed benutten door flinke prijzen te vragen”, vertelt Wiely Hendricks, bestuursvoorzitter van De Haagse Scholen, een stichting met zo’n vijftienduizend leerlingen op 52 scholen in het primair onderwijs. “En door forse prijzen te vragen konden ze interessante banen bieden voor leraren. De marges liepen op tot zo’n vijftig, zestig procent. En wat me ook niet zo beviel: als een school een docent wilde overnemen, werden daar forse overnameprijzen voor betaald, van soms duizenden euro’s. Doordat de behoefte aan vervangers overal in ons gebied zo groot is, konden ze scholen tegen elkaar uitspelen.”

29 schoolbesturen in de regio’s Den Haag en Rotterdam deden een enorme Europese aanbesteding voor de inhuur van flexibel personeel met een opgetelde waarde van ruim 116 miljoen euro exclusief btw voor vier jaar

Die situatie is verleden tijd, betoogt Hendricks. Althans, voor de 29 schoolbesturen in de regio’s Den Haag en Rotterdam die samen deelnamen aan een Europese aanbesteding voor de inhuur van flexibel personeel. Een ongekend grote aanbesteding in onderwijsland, met een opgetelde waarde*De geraamde (maximale) waarde wordt meestal gebaseerd op de uitgaven in voorgaande jaren en betreft geen omzetgarantie voor bureaus. Een overzicht van de waarde voor elk van de 29 schoolbesturen in deze grote gezamenlijke aanbesteding vind je hier. van ruim 116 miljoen euro exclusief btw voor vier jaar, waarvan ruim 14 miljoen voor De Haagse Scholen. Vijf commerciële uitzend- en detacheringsbureaus werden in 2020 gecontracteerd voor een periode van twee jaar, met de optie om te verlengen naar vier jaar. Daarbij zijn afspraken gemaakt om de beloning en andere arbeidsvoorwaarden van de uitzenddocent in lijn te brengen met de reguliere cao voor het primair onderwijs - al geeft Hendrikcs noch zijn hoofd p&o aan wat een ingehuurde docent nu precies kost.

Belangrijke, beoogde bijvangst van deze constructie, zo hoopt Hendricks: dat commerciële bureaus dankzij kleinere marges minder aantrekkingskracht op leraren kunnen uitoefenen. Maar tegelijkertijd gaan de schoolbesturen weer wel voor jaren met ze in zee, schuurt dat niet? Hendricks: “Jarenlang was het zo dat we voldoende mensen in dienst hadden en gebruik konden maken van onze invalpool, maar die is ook opgeraakt. Het lerarentekort is enorm, je redt het gewoon niet met het normale aanbod. Het gebruik van uitzendbureaus is geen zonde, het is een arbeidsmarktconcept dat soms gewoon noodzakelijk en handig is. Ook omdat je niet aan verplichtingen vastzit en geen risico’s loopt.”

Dit artikel komt uit het Onderwijsblad van februari. Wil je op de hoogte blijven van alles wat er in het onderwijs speelt? Word lid van de AOb en ontvang elke maand het Onderwijsblad.

Check alle voordelen van het lidmaatschap

Beeld: Wim Stevenhagen

Gaten

In de krappe arbeidsmarkt hebben commerciële personeelsverhuurders een machtige positie. Dat leidt grote zorgen in politiek Den Haag, waar een meerderheid van de partijen moties aannam om het weglekken van onderwijsgeld zoveel mogelijk te beperken. Het Onderwijsblad inventariseerde de openbare, Europese aanbestedingen in de afgelopen twee jaar en sprak met schoolbestuurders en marktpartijen. Update: SP en GroenLinks hebben op 15 februari Kamervragen gesteld naar aanleiding van dit artikel.

De Stichting Limburgs Voortgezet Onderwijs (LVO) gunde vorige zomer een aanbesteding voor ‘personeel niet in loondienst’ met een geraamde jaaromzet van 1,5 miljoen euro inclusief btw - docenten, onderwijsassistenten en andere ondersteunende functies tot schaal 9 - aan Maandag, Randstad en Roler. De raamovereenkomst beloopt in elk geval vier jaar, met de optie om die uiteindelijk naar zes jaar te verlengen. Die inhuur is nodig om tijdelijke gaten in de bezetting op te kunnen vullen, aldus bestuursvoorzitter Eugène Bernard, zoals bij ziekte, zwangerschap of openstaande vacatures. Waarom kunnen die niet intern worden opgevangen? “Af en toe gebeurt dat ook, bijvoorbeeld als binnen een sectie taken kunnen worden herverdeeld. Maar vaak is dat niet of beperkt mogelijk en dan ben je al snel uitgepraat. Dat moet je een oplossing van buiten zoeken.”

Voor de goede orde: Europese aanbestedingen zijn wettelijk verplicht boven een drempelwaarde van 215 duizend euro. Er zit ook ruimte in die regels voor interpretatie en er was een grijs gebied dat werd gedoogd, maar de laatste jaren wordt er strenger op toegezien. Aanbestedingen zijn tijdrovende procedures die schoolbesturen vaak ook weer uitbesteden, waardoor ook tussenpartijen - in dit geval Inkoopadviesbureau BIC - er een boterham aan verdienen.

Met de beoogde duur van de samenwerking zet LVO in op een ‘hecht partnerschap’ met de commerciële bureaus. ‘Dan is het niet proportioneel om de duur te maximaliseren op 48 maanden. Om deze aanbesteding voldoende attractief te houden voor MKB-ondernemingen is er gekozen voor een periode langer dan 48 maanden’, zo vermeldt de aanbestedingsdocumentatie. Bernard: “De verwachting is dat we die externe inhuur ook de komende jaren nodig zullen blijven hebben. En we besteden uit aan meerdere partijen zodat we niet afhankelijk zijn van één marktpartij. We zijn nu niet overgeleverd aan de vraag- en aanbod-mechanismen op de markt met exorbitante tarieven. En omdat het risico bij de marktpartijen ligt, betaal je daar wat extra voor. Zo werkt dat, risico kost geld.”

Omdat het risico bij de marktpartijen ligt, betaal je daar wat extra voor. Zo werkt dat, risico kost geld

Ook de Gooise Scholen Federatie contracteerde een bureau voor de flexibele inhuur van personeel voor een periode van mogelijk zes jaar: eerst twee jaar, met de optie om twee keer met twee jaar te verlengen. Geraamde jaarlijkse waarde: 1,4 miljoen euro exclusief btw per jaar, waarvan 1,1 miljoen voor de inhuur van docenten. “Op dit moment gaat het voornamelijk om het invullen van tijdelijke vacatures”, aldus collegelid Tijmen Smit.

Daarnaast wil de scholengroep met Randstad - de partij die gecontracteerd werd - gaan kijken naar het “strategisch personeelsbeleid” met het oog op de langdurig krappe arbeidsmarkt. “We willen samen gaan kijken hoe het personeelsbestand er in de toekomst uit kan zien. Je ziet dat er voor bepaalde vakken onvoldoende mensen zijn en dat er een markt ontstaat waarin docenten voor die tekortvakken hoger ingeschaald worden. Met het Nationaal Programma Onderwijs is dat nog versterkt, er is in tekortvakken bijna niet aan goede docenten te komen. We gaan niet het personeelsbeleid uit handen geven.”

Flexibel personeel

Het Roelof van Echten College had tot half januari een inschrijfronde van een Europese aanbesteding openstaan voor de inhuur van ‘flexibel personeel’ - geraamde waarde 250 tot 310 duizend euro inclusief btw per jaar. Het gaat vooral om docenten, blijkt uit de documentatie. Ook staat er: ‘Indien bij een vacature een kandidaat niet zelf gevonden kan worden, wordt gebruik gemaakt van de uitzendconstructie. Flexibele arbeidskrachten krijgen een overeenkomst voor de duur van minimaal 4 maanden en maximaal een schooljaar.’
“Tekortvakken leveren de grootste problemen op om de bezetting rond te krijgen”, vertelt hoofd bedrijfsvoering Ronnie Geuzinge. Dan moet je denken aan de exacte vakken, of bijvoorbeeld Frans. “Inhuren via een bureau doen we uiteraard liever niet, want dat is kostprijsverhogend. Dat doen we alleen als we echt niemand kunnen vinden. Klaarblijkelijk zijn er docenten die niet op een vacature reageren, maar er wel voor kiezen om zich te laten verhuren via een bureau.” Maar als je met zo’n bureau in zee gaat, houd je toch die situatie in stand? “Dat is misschien wel zo, maar moet je dan een vak niet laten geven omdat je niemand voor de klas hebt staan?”

Moet je dan een vak niet laten geven omdat je niemand voor de klas hebt staan?

In de aanbestedingsdocumenten liet de school optekenen: ‘Het Roelof van Echten College maakt zoveel mogelijk gebruik van de rechtspositionele mogelijkheden om de tijdelijkheid te behouden. Reden hiervoor is om per schooljaar mee te kunnen bewegen in de bezetting en eventuele krimp op te kunnen vangen.’ Geuzinge licht toe: “Het noorden is een krimpregio, gelukkig zijn we als school nog behoorlijk stabiel. We doen er alles aan om als regio aantrekkelijk te blijven. Maar die krimp gaat komen, ook bij ons.”

Een vervangingspool van middelbare scholen is vanwege de bevoegdheden niet haalbaar, aldus LVO-voorzitter Bernard. Bij zijn vorige werkplek, de grootste werkgever in het voortgezet onderwijs Ons Middelbaar Onderwijs (OMO), is dat eens onderzocht. “Een docent Grieks voor zes uur kun je niet laten vervangen door een docent natuurkunde. Door die versnippering is zo’n pool niet te doen.”

Dat er onderwijsgeld weglekt naar commerciële dienstverleners is onvermijdelijk, aldus Bernard. Politieke ophef daarover vindt hij overtrokken. “Als ik ook een beetje demagogisch mag doen: er lekt ook geld weg naar loodgieters en schildersbedrijven. We proberen oprecht elke euro uit te geven aan onderwijs. Maar deze aanbesteding waar we het over hebben bedraagt nog niet eens een procent van onze totale personeelsuitgaven. Waar maak je je druk over?”

Problematisch

“Loodgieters en schilders zijn niet bezig met het primaire proces”, reageert AOb-bestuurder Jelmer Evers verontwaardigd. “Dat is echt iets heel anders. De toename van tijdelijkheid, flex en uitzendconstructies voor onderwijzend personeel vind ik ontzettend problematisch.” Ook als een schoolbestuur prijsafspraken heeft gemaakt om de uitwassen van het lerarentekort tegen te gaan? “Dan zijn ze nog steeds bezig het probleem verder te verergeren. Ze maken die commerciële partijen steeds belangrijker en worden er alleen maar afhankelijker van. Het is een vorm van privatisering en commercialisering. Een oplossing voor de korte termijn die op de langere termijn het probleem alleen maar groter maakt. Zo bouw je geen sterke beroepsgroep op. Al die tijdelijkheid is funest voor de professionele autonomie: je nek uitsteken doe je niet als je contract binnenkort afloopt."

Al die tijdelijkheid is funest voor de professionele autonomie: je nek uitsteken doe je niet als je contract binnenkort afloopt

Evers vervolgt: "Het moet echt anders en daar ligt ook een grote verantwoordelijk bij schoolbesturen. En als ze dan zeggen: we staan met de rug tegen de muur…dan heb ik liever dat we allemaal de scholen dichtgooien en samen de schouders eronder zetten om echt een nieuwe koers te varen. Invalpools zou je publiek moeten inrichten en als die allemaal zijn opgedroogd moet je het hoger beleggen. Dan moeten we met z’n allen naar Den Haag. Als we niks doen, blijft dit zo maar doorgaan.”

Beeld: Wim Stevenhagen

Publieke tegenhanger

In het Amsterdamse openbare basisonderwijs hebben schoolbesturen zo’n samenwerkingspool opgezet. De Brede Selectie probeert leerkrachten te werven door ze aan te spreken op wat uitzendbureaus voor sommigen aantrekkelijk maakt: flexibiliteit. “Je kan bij ons op scholen door de hele stad terecht. Een deel van de leraren wil graag zo werken, bijvoorbeeld om te ontdekken wat bij ze past. Uiteindelijk zien we dat leraren na verloop van tijd op een school blijven hangen die ze bevalt”, vertelt bestuursvoorzitter Arnold Jonk van Samen Tussen Amstel en IJ, een stichting voor openbaar onderwijs van achttien scholen.

‘Eerlijke beloning’ en Van en voor de scholen’ benadrukt De Brede Selectie op z’n website: ‘Geen winstoogmerk.’ Een publieke tegenhanger van de commerciële uitzendbranche. “Ik ben niet tegen commerciële bureaus. Ze vervullen ook een rol. En we kunnen er juist van leren. Zij zijn ontzettend goed in werving, dat is hun expertise. Als je je aanmeldt, kun je de volgende dag terecht en ligt er al een mapje klaar. Bij ons kreeg je dan soms te horen: over drie weken hebben we tijd”, aldus Jonk. “Dat doen we nu echt anders. Als we het goed doen, maken we commerciële bureaus overbodig. Dat is natuurlijk het doel.”

Als we het goed doen, maken we commerciële bureaus overbodig. Dat is natuurlijk het doel

Ook het Amsterdamse basisonderwijs worstelt met de excessen van het nijpende lerarentekort. “In gesprek met commerciële bureaus zeiden we bijvoorbeeld: we willen zoveel maximaal betalen. En dan hoorden we terug: we leggen ons nergens op vast, want er is altijd wel een school waar we nog terecht kunnen. En intussen zagen we ook dat er bureaus waren die aan de ene kant het probleem vergroten door mensen weg te halen met een hogere inschaling en vervolgens bij ons langskomen met de oplossing.” Schoolbesturen hebben nu onderling afgesproken de tarieven aan externe bureaus te begrenzen om zo excessen een halt toe te roepen: 55 tot 65 euro. Al is de praktijk soms weerbarstig. “Ik snap het ook wel. Je zal maar schoolleider zijn en niemand kunnen vinden, en je hebt dan ook nog extra geld vanuit het NPO. Dan begrijp ik dat je denkt: dan betaal je toch wat meer, dan is het opgelost.”

Ondertussen zien de collega’s in Den Haag en Rotterdam iets wat best wel eens een onbedoeld bij-effect van prijsafspraken zou kunnen zijn, na de grote, gezamenlijke aanbesteding van 29 schoolbesturen. “We zien dat bureaus moeite hebben om personeel te leveren. Die zitten nu ook met grote krapte”, aldus bestuursvoorzitter Hendricks van De Haagse Scholen. En tegelijkertijd zou het hem niet verbazen als bureaus hun leraren liever aanbieden aan andere scholen, die buiten de aanbesteding vallen. “Ze kunnen nu minder aan ons verdienen, dus wij zijn minder aantrekkelijk geworden. Er is altijd een prijs die je betaalt.”

Voorbeelden van aanbestedingen

Bron: Tenderned

Het Onderwijsblad benaderde vier uitzend- en detacheringsbureaus. Maandag reageerde niet op een verzoek om een interview.

"We hebben heel veel vraag van scholen"

“Een schoolleider die op maandagmorgen in paniek gaat rondbellen om een vervanging te regelen, die situatie wil je het liefst voorkomen”, zegt Berbel Vervat, businessunit-directeur bij detacheringsbureau Roler Personeelsdiensten. “Daarom is het belangrijk om aan de voorkant afspraken te maken op bestuursniveau. Dan weten schoolleiders waar ze terecht kunnen voor deze dienstverlening. Zo zie ik onze werkzaamheden: als een dienst die ertoe doet.”

Roler detacheert zo’n 110 leerkrachten en ondersteuners aan scholen in het primair en voortgezet onderwijs. Het gaat expliciet niet om kortdurende vervanging, maar voor periodes vanaf vier maanden. “Aan het begin van het schooljaar gaat het vaak om de periode tot aan de kerst. En na de kerstvakantie willen scholen meestal iemand tot aan de zomervakantie.” Dat kan zwangerschapsvervanging zijn, maar ook leerkrachten die de rest van het schooljaar ingehuurd worden bij langer openstaande vacatures in het basisonderwijs of tekortvakken in het voortgezet onderwijs. “We krijgen sowieso heel veel vragen van scholen. In regio’s waar de krapte het grootst is, zoals bijvoorbeeld Rotterdam, lukt het ons niet om alle aanvragen te vervullen. Het lerarentekort is duidelijk merkbaar, ook voor ons.”

Wat vindt Vervat ervan dat schoolbesturen samen optrekken tegen commerciële bureaus die de hoofdprijs vragen? “Het is goed om samen te werken. Ik denk ook dat het onderwijs wat meer gewend moet raken aan externe inhuur. De vraag waar scholen mee te maken hebben is enorm. Het is gezond dat die vraag deels kan worden ingevuld door een externe partij met een professionale blik op je flexibele schil. Het is iets dat erbij hoort, net als in de zorg.”

“Er hangt een negatieve beeldvorming rond externe bureaus"

“Er hangt vaak een negatieve beeldvorming rond externe bureaus. Wij willen samenwerken met schoolbesturen, niet ermee concurreren. We benaderen geen leraren die ergens bij een school al op hun plek zitten. Een leraar wordt bij ons niet hoger ingeschaald dan de meest recente salarisschaal.” Aldus Frank Voskuil, directeur van detacheringsbureau Dit is wijs.

Dit is wijs zegt zo’n driehonderd docenten en leerkrachten in te zetten op scholen in het funderend onderwijs, waarvan zo’n tachtig procent in het primair onderwijs. Het lerarentekort speelt een grote rol bij de externe inhuur, en daar doet het Nationaal Programma Onderwijs nog een flinke schep bovenop. “Dan denk je aan extra begeleiding, lesgeven in kleineren groepjes. Als je het helemaal platslaat is er gewoon meer capaciteit op scholen nodig.” En die gevraagde capaciteit overtreft het aanbod ruimschoots.

Nijpend is de situatie in de regio’s Den Haag en Rotterdam, waar 29 schoolbesturen samen via een Europese aanbesteding vijf commerciële bureaus contracteerden, waaronder Dit is wijs. “Ik snap dat schoolbesturen aan de voorkant afspraken maken om marktpartijen met cowboypraktijken buiten spel te zetten. De realiteit is wij en die andere gecontracteerde partijen het ook niet kunnen bolwerken vanwege de lerarentekorten. De vraag is gewoon te groot voor ons om aan te kunnen voldoen. En dan staat de achterdeur toch weer open voor schooldirecteuren om personeel in te huren via andere partijen.”

Dit is wijs denkt ook graag mee hoe het onderwijs vorm te geven met beperkte menskracht, betoogt Voskuil. “Wij zijn sterk in het anders organiseren. Zoals een docent techniek die bijvoorbeeld op een vaste donderdag op een andere manier met kinderen aan de slag gaat. We dragen eraan bij dat er geen klassen naar huis worden gestuurd. En het draagt ook bij aan de talentontwikkeling van kinderen.”

"Recruitment is een vak"

“We zien een verschuiving waarbij schoolbesturen vaker een beroep op ons doen voor werving en selectie. Het is moeilijk om mensen te vinden, je kan daar als schoolorganisatie veel tijd in steken of je kan het uitbesteden. Recruitment is een vak, voor ons is het dagelijks werk. Die specialistische kennis hebben veel scholen niet zelf in huis”, vertelt Tamara Petter, business development manager en salesmanager onderwijs bij Randstad. Het bureau zet per week gemiddeld 721 uitzendkrachten in bij alle sectoren in het onderwijs, waarvan ongeveer eenderde docent is. De gemiddeld inzetduur van een leerkracht/docent bedraagt 18 weken. “We werven nooit actief bij schoolbesturen. We zoeken bijvoorbeeld naar mensen in kansrijke beroepen die we als zij-instromer naar het onderwijs kunnen begeleiden of mensen uit het onderwijs die met een ww-uitkering thuiszitten.”

Excessen zoals bij cowboybureaus zul je bij Randstad niet tegenkomen, aldus Petter. “Ik vind het oprecht een kwalijke zaak als die praktijken plaatsvinden. We zijn als uitzendorganisaties, ook vanuit de ABU (Algemene Bond Uitzendondernemingen, red.), al jaren bezig om daar bewustwording over te creëren.”

Een kortere versie van dit verhaal staat in het februarinummer van het Onderwijsblad. Lees ook het artikel: Flex-verslaving zet onderwijskwaliteit onder druk uit het januarinummer.