Op de vrije school is er volop ruimte om kind te zijn
De vrije school heeft de afgelopen honderd jaar een vaste plek in het Nederlandse onderwijsveld veroverd. De scholen - gebaseerd op de antroposofische leer van Rudolf Steiner - zijn tegenwoordig weer erg in trek. Op bezoek bij de oudste en de jongste.
Nienke Gielen heeft meer dan vijfentwintig jaar onderwijs ervaring, maar dit is haar eerste kleuterklas. Beeld: Fred van Diem
‘Welkom bij Waldorf aan de Waal’ staat bij de ingang van de jongste vrije school van Nederland, in het typische antroposofische lettertype met de afgeronde hoeken. Het is nu waarschijnlijk de kleinste school van Nijmegen - het team bestaat uit twee leraren - maar streeft ernaar om binnen een paar jaar een volledige basisschool te worden.
Zingend gaat juf Nienke Gielen voorop, een sliert van dertien kleuters achter zich aan. Dit zijn de eerste leerlingen van Waldorf aan de Waal. Ze hebben net samen gegeten en daarna de afwas gedaan. Nu is het tijd om lekker buiten te gaan spelen. Kian heeft eerst een paar klasgenootjes geholpen met hun schoenen en jas, nu zit hij op de grond om zijn eigen laarzen aan te doen. Altijd fijn, zo’n sociale leerling. Zeker nu Gielen er vanmiddag alleen voor staat. “Dat is best intensief, met dertien van die stuiterballen.” Ze heeft meer dan vijfentwintig jaar onderwijs ervaring, maar dit is haar eerste kleuterklas. “Heel mooi hoe puur kinderen op deze leeftijd zijn.”
Met tien leerlingen in een huiskamer
De eerste vrije school van Nederland begon in 1923 in Den Haag, met tien leerlingen in een huiskamer. Een groepje ouders had kennis genomen van de antroposofische leer van Rudolf Steiner, die in Stuttgart een eigen school was begonnen (zie kader). Dat wilden ze ook. De school groeide als kool. In 1929 werd een eerste schoolgebouw - in organische architectuurstijl - aan de Waalsdorperweg geopend. Daar kwam jaren later een tweede locatie voor primair onderwijs bij, aan de Abbenbroekweg.
Marije Ehrlich is er sinds ruim een jaar directeur. “Veranderen is een intensief proces, zeker als je de oudste vrije school van Nederland bent. Het was een turbulente tijd, maar het is gelukt om met elkaar voorbij de dogmatiek te komen. We zijn nu goed op koers en onderweg naar meer diversiteit. Met ouderpanels en het team werken wij aan een nieuwe, meer eigentijdse vrije school. De holistische visie op de mens, van waaruit wordt lesgegeven, is nog dezelfde. “Een mens is geen toevallige samenklontering van cellen, wij zijn spirituele wezens”, zegt Ehrlich.
Ontwikkelen tot vrije mensen, met moreel kompas
Rudolf Steiner wilde na de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog via het onderwijs een betere wereld mogelijk maken. Daarom moest onderwijs volgens Steiner aanzetten tot persoonlijke ontwikkeling, niet tot het kweken van brave burgers. Hij vond dat onderwijs mensen moest helpen bij het doen waarvoor zij gekomen zijn. Als vrije mensen, met een moreel kompas en in contact met hun idealen.
Dat juist de vrije school in haar honderdjarige bestaan meerdere keren in opspraak zou raken vanwege het gedachtengoed van Steiner - dat tegenwoordig als racistisch wordt bestempeld - is daarom extra wrang. Maar dat tij lijkt nu gekeerd. Zelfs de jaarfeesten worden tegen het licht gehouden. En niet alleen in Den Haag, dat gebeurt op veel meer scholen. “We willen de feesten universeler vieren, minder vanuit één overheersende cultuur of religie.”
Elke week bakken de kleuters brood
In het klaslokaal van Waldorf aan de Waal zijn alle meubels van hout, speelgoed alleen van natuurlijke materialen, sfeervolle lampjes, speelhoekjes overdekt met roze stof. Er is ook een keuken. Gielen: “Elke week bakken de kleuters brood. We maken ook soep, van groenten die ze zelf meebrengen. En we eten elke dag vers fruit, dat ze zelf snijden.”
Gielen deed op haar dertigste de pabo, werkte vijftien jaar in het reguliere onderwijs en stapte tien jaar geleden over naar de vrije school. Daarmee ging een langgekoesterde wens in vervulling. “Ik vind het vrije school onderwijs zo fijn, omdat het oog heeft voor de hele mens. Niet alleen het hoofd, maar ook hart en handen doen mee. Er is veel ruimte voor expressieve vakken”, aldus Gielen. “Op de vrije school is volop ruimte om kind te zijn en de wereld spelend te ontdekken. Daarmee leg je een stevig fundament voor het leren.”
De wereld spelenderwijs ontdekken, legt een stevig fundament
Waldorf aan de Waal is de tweede vrije school voor primair onderwijs in Nijmegen. In Nijmegen-Oost is al decennia Meander gevestigd, maar daar is een lange wachtlijst. “Er ontstond bij ouders de behoefte om in Nijmegen-Noord een nieuwe school te beginnen”, vertelt Christiaan Habing, kwartiermaker bij Waldorf aan de Waal. Hij pendelt op-en-neer tussen de twee scholen. “Het is een beetje pionieren. Dat moet je leuk vinden, maar ik krijg daar energie van.”
De nieuwste vrije school is gevestigd in een oud gebouw van een andere school. “Dat stond leeg en daar konden we snel in”, vertelt Habing. “Straks komt er nieuwbouw in de ecowijk Zuiderveld. Maar zover is het nog lang niet en daarom hebben ouders de wat deprimerende dependance in vrije school-stijl opgevrolijkt.
De betrokkenheid van ouders, die heel specifiek voor de vrije school kiezen, is nodig om op te kunnen starten. Maar het is de bedoeling dat deze school straks een buurtfunctie vervult. Habing: “Dat er ook ouders op afkomen die misschien nog nooit van Rudolf Steiner hebben gehoord, maar die hun kind gewoon dichtbij in de wijk op school willen doen. Wij willen graag een afspiegeling zijn van de buurt. Zo inclusief mogelijk.”
Voor kinderen van arbeiders van een sigarettenfabriek
Arbeiders van de Waldorf-Astoria sigarettenfabriek in Stuttgart vroegen in 1919 aan Rudolf Steiner (1861–1925) om een school op te richten waarop hun kinderen volgens de uitgangspunten van de antroposofie zouden worden onderwezen. De eigenaar van de sigarettenfabriek was een aanhanger van Steiner en faciliteerde deze ‘Freie Waldorfschule’. Het ‘vrije’ in de naam betekent niet dat kinderen zelf kunnen bepalen wat ze leren, maar dat ze zich in vrijheid en op elk vlak van hun persoonlijkheid kunnen ontwikkelen. Naar het voorbeeld van deze school werd in Den Haag de eerste Nederlandse vrije school opgericht. Honderd jaar later zijn dat er 134 (po en vo) met in totaal 33 duizend leerlingen. Wereldwijd zijn er zeker duizend vrije scholen. De Nederlandse vrije scholen worden beschouwd als scholen voor bijzonder onderwijs. De methode is door de antroposofie geïnspireerd, maar er wordt geen antroposofie onderwezen. Op de vrije school is autonomie heel belangrijk. Alleen door aan te sluiten op de individuele ontwikkelingsweg van het kind, zijn leraren in staat om kinderen op te voeden tot vrije volwassenen, is de gedachte. Vanuit de gezamenlijke visie op onderwijs krijgen leraren ruimte om zelf hun lessen vorm te geven.
