De klassenfoto als tijdmachine
Het maken van een klassenfoto is al meer dan een eeuw een jaarlijks terugkerend ritueel op veel scholen. Sinds de invoering van privacywet AVG staat de traditie onder druk.
Schoolfotograaf Suzanne Verhagen: “Als ik de foto’s de volgende dag ga bewerken en ik zie al die blije koppies, dan weet ik weer waarvoor ik het doe.” Beeld Rob Niemanstverdriet
Pim heeft er vandaag niet zoveel zin in. Hij zit in groep 6c van basisschool Park16hoven en staat voor de lens van schoolfotograaf Suzanne Verhagen. “Kom op Pim, tover je mooiste lach tevoorschijn, we maken deze foto voor je ouders”, moedigt ze hem aan. Met moeite verschijnt er een minzaam glimlachje.
“Meer zat er niet in”, concludeert Verhagen droog. De volgende leerling uit groep 6c staat alweer voor haar camera. Het is vandaag de tweede dag dat er op deze snelgroeiende Rotterdamse basisschool foto’s worden gemaakt.
Vier schoolfotografen zijn drie volle dagen bezig om ongeveer negenhonderd leerlingen vast te leggen
Vier schoolfotografen zijn drie volle dagen bezig om de ongeveer negenhonderd leerlingen vast te leggen. In de ruime gymzaal zijn Sabine de Vries en Mijke Bressers druk aan de slag. Ze zijn alledrie aangesloten bij Sgoolfotografie, de grootste speler in deze branche. De Vries heeft vandaag bijna geen stem, met behulp van een spraakappje geeft ze leerlingen instructies. ‘Kijk zo blij als een gebakken ei’, zegt haar mobiel. Hilariteit alom.
Dit artikel stond in het Onderwijsblad. Wil jij het blad ontvangen? Word lid!
Er worden individuele portretten en foto’s van broers en zussen gemaakt. Ook leraren gaan op de foto, alleen en in teamverband. Voor de klassenfoto’s is freelance fotograaf Simone van de Wiel ingevlogen. Zij is daarin gespecialiseerd.
Op Park16hoven zijn er maar een paar kinderen die van hun ouders niet op de klassenfoto mogen. Dat is volgens Van de Wiel overal ongeveer hetzelfde. “Het komt voor, maar blijft een uitzondering. Ik geef zo’n leerling dan een taakje, bijvoorbeeld zijn klasgenootjes aan het lachen maken.”
Fotograaf Sabine de Vries heeft op dag twee op Park16hoven bijna geen stem meer, met behulp van een spraakappje geeft ze leerlingen instructies.
Sinds de invoering van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) in 2018 hebben scholen vooraf toestemming van ouders nodig als er beelden van hun kinderen worden verspreid. Dat betekent elk jaar weer een heleboel handtekeningen verzamelen. De meeste scholen en ouders zijn hier na vijf jaar wel aan gewend. Alhoewel het soms nog wel eens mis gaat. Een vader diende onlangs een schadeclaim in toen zijn zoon zonder zijn toestemming toch op de klassenfoto stond. Maar dat zijn excessen.
Foto’s tonen kansenongelijkheid
Toch zijn er scholen die vanwege de rompslomp van de klassenfoto afzien. Zoals de christelijke scholengemeenschap Greijdanus in Enschede. Vestigingsdirecteur Martin Brouwer nam die beslissing dit schooljaar. En hij zegt niet de enige te zijn. “In Twente zijn meer middelbare scholen waar de klassenfoto is afgeschaft.”
“Ontzettend jammer”, vindt historicus Jacques Dane, hij werkt bij het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht, dat duizenden klassenfoto’s in de collectie heeft. “En ook een beetje idioot in een tijd waarin leerlingen elkaar voortdurend fotograferen en filmen met hun mobieltjes. De klassenfoto is een traditie van meer dan honderd jaar en daarmee een constante in het onderwijs. Snapshots met mobieltjes kunnen die vaste waarde niet vervangen, daarvoor zijn ze te vluchtig.”
De meeste ouders beseffen dat en zetten hun handtekening. De fotografen van Sgoolfotografie werken met een systeem van codes. “De ouders ontvangen via de docent voor elk kind een unieke code waarmee alleen zij toegang krijgen tot de foto’s van hun eigen kind”, vertelt Corwin Winkelman. Het is zo voor gescheiden ouders mogelijk om foto’s te bestellen zonder dat hun ex daarbij betrokken is.
Dat er leerlingen ontbreken op de klassenfoto, is overigens van alle tijden, weet Dane. “Honderd jaar geleden gebeurde dat ook. Dat had niks met privacy te maken, maar alles met armoede. Niet alle ouders konden zo’n klassenfoto betalen en hun kinderen mochten er dan niet op.”
Klassenfoto’s zijn een bron van onderwijsgeschiedenis
Een sprekend voorbeeld daarvan is een klassenfoto uit 1910 die een particulier aan het Onderwijsmuseum kwam aanbieden. Dane: “In eerste instantie leek dat een vrij standaard klassenfoto. Genomen op het schoolplein. Serieuze gezichten. Enkele kaalgeschoren koppies. Dat zag je vaker als er luizen waren geweest. Een jongen gekleed in een matrozenpakje, de mode van die tijd. Toen ik beter keek, zag ik rechts achterin, half verstopt in de schaduw, vier kinderen nieuwsgierig in de lens blikken. Deze leerlingen mochten niet prominent op de foto omdat de huishoudportemonnee chronisch leeg was. Opgelapte scheuren in vale jurkjes, verschoten broeken. Klompen, het schoeisel van de armen.”
Deze klassenfoto laat zien dat kansenongelijkheid helaas van alle tijden is. “De kinderen die niet op de foto staan werden buitengesloten van hun bevoorrechte klasgenoten. Ze waren letterlijk, bijna onzichtbaar”, zegt Dane. Hij denkt dat de fotograaf mededogen had met de sloebertjes. “Anders had hij ze wel weggejaagd.”
Klassenfoto’s zijn niet alleen interessant voor degenen die erop staan, maar ook een bron van onderwijsgeschiedenis, weet Dane. “Het zijn een soort tijdmachines, zeker de foto’s die in de klaslokalen werden gemaakt. Daar kun je veel aan aflezen over hoe het er aan toe ging op scholen. Met de huidige techniek kun je inzoomen en zie je welke boeken er in de kast stonden en weet je welke lesmethodes er werden gebruikt.”
Schone toet voor de camera
Terug naar de gymzaal van basisschool Park16hoven in Rotterdam. Daar staat ‘hulpmoeder’ Anneke Zijlstra met dochter Evi (8) en zoon Gijs (5) voor schoolfotograaf Suzanne Verhagen. Zonder hulpouders is deze gigantische operatie niet mogelijk. Zij brengen en halen de kinderen en zorgen ervoor dat ze met een schone toet voor de camera verschijnen. Als bedankje mogen ze met hun eigen kroost op de kiek. “Ik vind het leuk om te doen en zo’n foto is altijd fijn”, zegt Zijlstra. “Zo vaak sta ik er samen met mijn kinderen niet op.”
Ik heb na een dag in zo’n gymzaal met honderden kinderen echt een túúút in mijn oor
Het is mooi om te zien hoe de schoolfotografen de kinderen op hun gemak weten te stellen. En ze met een paar aanwijzingen op de foto krijgen zoals ze zijn. “Ik ga niks forceren, probeer dichtbij het kind te blijven. Als ze zich geen houding weten te geven, doe ik een paar voorstellen. Ik maak een grapje, geef een compliment. Elk kind heeft iets moois”, vertelt Mijke Bressers.
Eén ding staat als een paal boven water: je moet enorm van kinderen houden om schoolfotograaf te zijn. “Je moet ertegen kunnen dat je de hele dag met je hoofd in de herrie en de drukte zit. Ik heb na een dag in zo’n gymzaal met honderden kinderen echt een túúút in mijn oor. En mijn armen en schouders doen pijn van het vasthouden van de camera. Die is best zwaar, hoor”, vertelt Suzanne Verhagen, als ze tijdens de pauze even een boterham eet. “Maar ik vind het toch een heel leuke, afwisselende baan. En als ik de foto’s de volgende dag ga bewerken en ik zie al die blije koppies, dan weet ik weer waarvoor ik het doe.”
Geschiedenis van de klassenfoto
Op deze een klassenfoto uit 1910 kijken rechts achterin vier kinderen nieuwsgierig in de lens. Deze leerlingen mochten niet prominent in beeld omdat hun ouders de foto niet konden betalen. Foto: collectie Onderwijsmuseum
De oudst bewaarde Nederlandse klassenfoto, is die van Vincent van Gogh uit 1866, gemaakt op het bordes van de Rijkshogeschool in Tilburg. Fotografie was toen nog een heel bijzonder medium en erg kostbaar. Er werd gewerkt met een zwaar toestel een houten kast op een driepoot waarin glazen platen zaten waarmee je als fotograaf niet gemakkelijk langs alle scholen kon gaan. De klassenfoto als jaarlijks terugkerend ritueel komt pas echt op gang als omstreeks 1888 Kodak met de eerste fotocamera met filmrol op de markt komt. Vanaf dan wordt fotograferen gemakkelijker en goedkoper. De schoolfotograaf destijds uitsluitend mannen, tegenwoordig vooral vrouwen maakte zijn opnames op een kenmerkende manier: hij staat in een hoek voorin de klas, meestal de rechter vanwege de lichtinval, de leerlingen zitten in de bankjes. Het kwam en komt ook voor dat de fotograaf zijn opnames buiten, voor het schoolgebouw neemt, zeker in de eerste decennia van de schoolfotografie was dit vanwege de lange sluitertijd het geval. Op in de klaslokalen gemaakte foto’s werden leerlingen en leerkrachten vaak op een stereotype manier in beeld gebracht: serieus blikkend in de lens, de armen stijf over elkaar. Tegenwoordig is het allemaal veel losser.
