De charme van een multicultiklas
Met de liefdevolle film Favoriten wil de Oostenrijkse documentairemaker Ruth Beckermann laten zien hoe belangrijk onderwijs is, en de mensen die erin werken. “Een leraar kan een klas maken of breken.”
In de ogen van Ruth Beckermann maker van de film Favoriten, is Juf Ilkay (links) een ideale leerkracht. Beeld Nini Tschavoll
In een gymzaal van een basisschool in Wenen liggen alle kinderen languit op de grond. De één op de rug, met de handen languit boven het hoofd, de ander op de buik of op de zij, foetushouding (nog net geen duim in de mond). ‘Doe alsof je een berg bent’, klinkt de stem van de juf, Ilkay is haar naam. ‘Je voelt de wind.’ En, na een paar minuten: ‘Als ik je aanraak, mag je opstaan en weer terug naar de klas.’ De één krijgt een aai over de rug, de ander over de schouder, de buik, een kietel onder de oksel, een meisje giechelt zacht, verder gebeurt alles in stilte.
“Een lieflijk tafereel”, noemt Ruth Beckermann het. Ze is een van Oostenrijks bekendste documentairemakers, maakte films als The Paper Bridge, East of War en American Passages en won tal van prijzen voor haar werk dat op verschillende filmfestivals in Europa is vertoond. “Maar die scène is ook heel veelzeggend en dus belangrijk”, vervolgt ze, “want ik vind het zo tekenend dat ze de kinderen durft aan te raken. Welk kind van die leeftijd heeft nou géén aanraking nodig? Ilkay is in mijn ogen precies hoe een docent hoort te zijn: lief, streng, zeldzaam authentiek. En niet bang. Helemaal niet bang.”
Favoriten is een vrolijk portret van de liefde die in een klaslokaal kan hangen. Maar de film is ook een waarschuwing: dat we goed voor onze scholen moeten zorgen.
Het gymzaalfragment was één van de tientallen - of nee, zeg maar gerust honderden - momenten die Beckermann en haar team in drie jaar tijd filmden voor haar nieuwste documentaire Favoriten. Ze volgde één klas met kinderen tussen de zeven en tien jaar in de wijk Favoriten, één van de meest cultureel diverse buurten van Wenen, de stad waar Beckermann overigens ook zelf opgroeide. Juf Ilkay loodst de kinderen door de schooljaren heen, zo goed en zo kwaad als het gaat. Goed, want, zegt Beckermann: “Het zijn schatjes, die kinderen, allemaal, stuk voor stuk.” Kwaad, want: “Ze hebben ook problemen. Sommige kinderen zijn gevlucht, al weten de meesten daar niet zo veel meer van. Er is armoede, ze krijgen te maken met discriminatie, er wordt thuis lang niet altijd Duits gesproken. Vooral die taalachterstanden… Daar ben ik van geschrokken. Ik wist dat die er waren natuurlijk, maar pas toen ik me echt onderdompelde, besefte ik; dit is echt een probleem.”
Krokodillentranen en klassikale lachbuien
‘Je moet echt meer Duits spreken, thuis’, zegt juf Ilkay tegen een van haar leerlingen, tijdens de rapportbesprekingen. Het jongetje knikt. Ja. Meer Duits spreken. Overigens spreken kinderen elkaar er ook op aan. ‘Enes’, zegt een meisje in de documentaire, ‘wil je ophouden met Turks praten, dat mag hier niet.’ Beckermann glimlacht: “Natuurlijk is er geen verbod op Turks praten daar, maar je merkt wel dat die kinderen ook heel goed weten: als ik mee wil doen, dan moet ik de taal kunnen.”
Sommige kinderen zijn gevlucht, er is armoede
Verwacht overigens geen droevig portret, recensenten in binnen- en buitenland namen woorden als ‘vrolijk’ en ‘oprecht’ in de pen en de documentaire heeft vooral ook iets geruststellends, iets kabbelends. De kijker hoeft geen grote gebeurtenissen te verwerken, maar kan rustig achteroverleunend het schoolleven van alledag aanschouwen. Met kinderlijke krokodillentranen en klassikale lachbuien.
Beckermann volgde de kinderen bij hun bezoek aan de moskee, maar ook bij hun bezoek aan de kerk. Ze filmt kinderen die - tong uit de mond, opperste concentratie - bezig zijn met een tekening voor papa of mama. ‘Mijn vader is bouwvakker.’ ‘Mijn moeder werkt in een pizzeria.’ ‘Mijn moeder is verpleegkundige.’ Ze volgt rekenlessen, tal van dansjes waarin Ilkay elke dag onvermoeibaar het voortouw neemt. Ze filmt taallessen, een cultuurproject. “Dat vind ik een aandoenlijke scène”, zegt ze. “Dat twee jongens aan een klasgenootje proberen uit te leggen wat cultuur is. Je ziet ze worstelen, maar je ziet ook dat ze het een belangrijk onderwerp vinden.”
Beckermann koos voor deze school, in een grote stad, multiculturele wijk, omdat er in Europa heel veel van dit soort scholen zijn. En ze koos ervoor één klas aan de kijker voor te stellen, “omdat er vooral over deze kinderen wordt gepraat, en niet naar ze wordt gekeken.” “En dan doel ik vooral op extreemrechtse politieke partijen, die op veel plekken in Europa steeds meer macht krijgen. Ik wilde ook de charme laten zien van zo’n klas, waarin allerlei verschillende kinderen samen komen.”
Een blote buik is niet haram
Favoriten laat ruzies zien, maar ook goedmaakgesprekken. Nadat een jongen een meisje op de billen heeft geslagen, zegt Ilkay: ‘Vraag eens aan haar, of ze dat leuk vindt?’ Het meisje, frummelend aan haar shirt: ‘Geen enkel meisje vindt dat leuk.'
Het maken van Favoriten leerde documentairemaker Ruth Beckermann dat dat onderwijs voor een groot deel improvisatie is. Aanvoelen: wat speelt er in de klas, wat heeft een klas, naast taal en rekenen en gym, nog meer nodig, en ook: wat hebben de ouders nodig, wat communiceer je naar het thuisfront?
Dit soort scènes, die van tevoren niet in een script of lesrooster stonden, leerden Beckermann dat onderwijs voor een groot deel ook improvisatie is. Aanvoelen: wat speelt er in de klas, wat heeft een klas, náást taal en rekenen en gym, nog meer nodig, en ook: wat hebben de ouders nodig, wat communiceer je naar het thuisfront? “Ik wist van tevoren, door gesprekken en klasbezoeken, al wel dat Ilkay een goede docent was. Ze is jong, in de dertig, ambitieus, ze heeft zelf ook een multiculturele achtergrond en goede voelsprieten. Dat maakt dat ze zich makkelijker in gevoelige gesprekken mengt.” Zo is er een dialoog tussen Ilkay en de klas, in aanloop naar de zomervakantie. Een jongen vertelt dat hij altijd met zijn shirt aan zwemt in de zee, en een meisje vertelt dat ze een bikini draagt. Het jongetje grinnikt. ‘Dat mag zij zelf bepalen, toch, of zij haar buik bloot heeft?’ vraagt Ilkay. ‘Mijn vader zegt dat een blote buik haram is’ (verboden in het Arabisch, red.), ‘alleen mijn ooms mogen zwemmen op vakantie.’ Een ander kind: ‘Mijn vader beslist het voor mijn moeder.’ Ilkay: ‘Ik beslis het voor mijzelf, wat ik aantrek en wat niet. En dat zou iedereen voor zichzelf moeten mogen beslissen.’
Beckermann: “Het enige dat je hier kan doen, als docent, is rustig blijven en het voorbeeld geven zoals jij denkt dat het voorbeeld moet zijn. En ik denk dat Ilkay dat goed kan, omdat ze zo zichzelf blijft. En veel lol heeft. Echt veel lol.”
Een docent kan een klas maken of breken, zegt Beckermann. “En ze staan er te vaak alleen voor.” Ze gunt elke docent meer helpers in de klas, als in: een onderwijsassistent, of een sociaal werker. “Ik heb gezien hoe groot het lerarentekort is. En hoe hard leraren moeten werken. Ik ben geen politicus, maar ik zou zeggen: meer geld naar het onderwijs is essentieel. De druk moet eraf, de werkcondities moeten beter.”
Er wordt vooral over deze kinderen gepraat, en niet naar ze gekeken
Ze wil ermee de bühne op, met Favoriten, in Nederland is de film vanaf deze maand in de bioscopen te zien, er zijn vertoningen voor pabo-studenten in bijvoorbeeld Leeuwarden, en de première was op IDFA, het International Documentary Filmfestival Amsterdam, waarna Beckermann in een panel met onderwijsdeskundigen zat. “Het zou mooi zijn als de film ook op lerarenopleidingen te zien zou zijn en dat beleidsmakers, zowel op gemeentelijk als landelijk niveau, ernaar kijken.” Wat ze te zien krijgen? “Een vrolijk portret, van al deze fantastische kinderen, hun fantastische juf, en de liefde die in zo’n lokaal hangt. Maar ook een waarschuwing: dat we goed voor onze scholen moeten zorgen.”
Favoriten is vanaf 20 februari in de bioscopen te zien.
