Boze examendroom blijft veel geslaagden achtervolgen

Tekst Miro Lucassen - redactie Onderwijsblad - 25 mei 2023 - 7 Minuten om te lezen

Hoop en verwachtingen genoeg als het om droomduiding gaat. Voorspellend, verwerkend, leerzaam, of juist angstaanjagend, bedrieglijk en onzinnig. Dromen vertellen vele verhalen, maar niemand kan hun bedoeling doorgronden. Publicist Douwe Draaisma sluit zijn boek ‘De dromenwever’ (2013) dan ook af met de constatering dat elke verklaring nieuwe raadsels oproept.

Hindernissen

De examendroom is geen uitzondering. Opnieuw moet je examen doen, maar nu met hindernissen. Zo’n droom overkomt 40 tot 60 procent van de volwassenen wel eens. “Angst en onbehagen zijn specifiek”, zegt voorzitter Marc Hebbrecht van de Belgische Vereniging voor Psychoanalyse. “Je bent niet voorbereid of je kunt je niets meer herinneren, je bent op de verkeerde plaats, de examinator is een autoritaire kritische figuur die zijn teleurstelling laat blijken.”

Opnieuw moet je examen doen, maar nu met hindernissen

Wat zegt dat over de dromer, die vrijwel in alle gevallen hetzelfde examen in het verleden gewoon heeft gehaald? Sigmund Freud, grondlegger van de psychoanalyse, zag de examendroom eerst als een typische droom die iedereen weleens heeft voorafgaand aan een beslissing, keuze of moeilijke opdracht. Later schakelde hij over naar een troostrijke boodschap: je bent ergens onzeker over maar je kunt het wél, want je hebt dit eerdere examen al gehaald. Ook kwam de examendroom in beeld als bevestiging van seksuele rijpheid.

Dit artikel komt uit het Onderwijsblad. Wil je op de hoogte blijven van alles wat er in het onderwijs speelt? Word lid van de AOb en ontvang elke maand het Onderwijsblad.

Check alle voordelen van het lidmaatschap

Carl Gustav Jung beredeneerde dat elke boodschap uit het onbewuste een vorm van dubbelzinnigheid in zich draagt. In Jungs wereldbeeld spelen cultureel gedeelde begrippen zoals de held, de moeder en de oplichter belangrijke rollen. We kennen ze overdag uit mythologie, sprookjes en romans, in de nachtelijke uren duiken ze op in dromen. Als held vechten we ons naar een diploma, als oplichter beseffen we dat we de kluit belazeren en de moeder kan troost bieden.

Psychiater Hebbrecht: “Examendromen kunnen inzicht bieden in de structuur van je persoonlijkheid, bijvoorbeeld over je relatie met een autoriteit. Anders dan Freud dacht, zijn er meerdere varianten. In de klinische praktijk is belangrijk dat de patiënt in detail vertelt en dat de behandelaar goed luistert naar alle elementen, vanuit de context en de persoonlijkheid van de dromer. Er bestaat geen vaste betekenis van een droom, je ontsluiert die in het gesprek.”

Hebbrecht krijgt in zijn praktijk zelden aanmeldingen vanwege examendromen. “Alleen als men er ernstig onder lijdt kunnen dromen aanleiding zijn voor een behandeling. Denk aan slaapmoeilijkheden door nachtmerries.” Niet elke angstige droom is een nachtmerrie, legt hij uit. Bij een nachtmerrie ontwaakt de dromer midden in een bedreigende situatie, waarbij de droom abrupt eindigt. Een angstdroom komt tot een rustiger slot, waarna de dromer zich zelfs opgelucht kan voelen omdat het ‘maar’ een droom was.

Balans

Zoeken naar betekenis in onze nachtelijke belevenissen kan liefhebberij zijn, studiemateriaal of werk, allemaal welkom bij de Nederlandse Vereniging voor de Studie van Dromen. Voor droomtrainer en coach Natalie Fillet zijn dromen het antwoord op vragen die mensen overdag opzijschuiven met hun rationele en analytische brein. “Alles wat we in de nacht krijgen voorgeschoteld, is van belang om de balans in je persoonlijkheid terug te vinden.” Ook al heb je het rijbewijs allang binnen, bij een droom over verprutst afrijden is er iets gaande. Fillet: “Zeg nooit ‘het was maar een droom’, zeker als die droom zich herhaalt. Keer terug, kijk wat er gebeurt, let goed op. De examendroom wil je iets laten zien.”

Zeg nooit ‘het was maar een droom’, zeker als die droom zich herhaalt. Keer terug, kijk wat er gebeurt, let goed op. De examendroom wil je iets laten zien

Maar wat dan? Psychologe Marja Moors, therapeut en coach bij Dreaming Together: “Een droom vertelt je iets wat je nog niet weet, maar dromen zijn zelden eenduidig te interpreteren. Alles draait om de combinatie van het onderwerp en jouw gevoel daarbij.” In de jaren tachtig studeerde Moors aan de universiteit van Leiden af met een onderzoek naar de bruikbaarheid van dromen in het dagelijks leven: “Ik ben er toen speciaal voor overgestapt van de Universiteit van Amsterdam naar Leiden. Inmiddels is wetenschappelijk onderzoek in Nederland al zo’n dertig jaar gemodelleerd naar exact bewijsbare gegevens. Bij droomonderzoek ben je afhankelijk van de verhalen die de dromer vertelt. Dat is moeilijk te bestuderen met de maatstaven van nu.”

Moeilijk, maar niet onmogelijk volgens het Nederlands Herseninstituut, waar neuroloog en droomonderzoeker Francesca Siclari met haar team wakker blijft tijdens de kleine uurtjes in het slaaplaboratorium. Proefpersonen tekenen voor een verstoorde nachtrust. Ze hebben een soort haarnet op met 256 sensors, vertelt Siclari in de podcast Master the Mind. Verder is het hun taak gewoon in slaap te vallen terwijl het onderzoeksteam toekijkt via video. Bij droomsignalen of volgens een tijdschema gaat de wekker en volgt direct een ondervraging: was heb je als laatste meegemaakt? Die droomverhalen legt het onderzoek naast de gemeten hersenactiviteit en dat moet uiteindelijk een publicatie opleveren. Toekomstdroom van dit type onderzoek: metingen bij de proefpersonen thuis, want goed slapen in een lab is voor iedereen lastig en laboratoriumdromen blijken ook nog eens saaier zijn dan wat er in het eigen bed gebeurt.

Surrealisme

De harde wetenschap heeft het vooral voor het zeggen, is ook de ervaring van psychiater Hebbrecht, verbonden aan universitaire psychotherapie-opleidingen te Leuven en Antwerpen en auteur van diverse wetenschappelijke publicaties over dromen. “In droomonderzoek met vragenlijsten kun je van alles kwantificeren. Zwart-wit of kleur, thema’s, aantal personages. Zo weten we bijvoorbeeld dat de dromen van depressieve mensen gemiddeld armer zijn aan inhoud. Het is een boeiend teken van deze tijd dat ook in de psychotherapie alles draait om bewezen doelmatigheid en doeltreffendheid. De holistische benadering met een breed perspectief is nu minder populair, maar ik ben daar niet pessimistisch over. Een slinger beweegt altijd in beide richtingen.”

Los van de wetenschap is er immers ook de culturele en maatschappelijke belangstelling voor dromen. Hebbrecht wijst op het surrealisme dat keer op keer een opleving doormaakt, en op Ingmar Bergmans speelfilm Wilde aardbeien waarin de examendroom een belangrijke rol speelt. “De hoofdpersoon is succesvol als hoogleraar, maar zijn dromen wijzen erop dat hij niet geslaagd is in het examen van het leven. De film laat zien hoe inzicht in dromen kan leiden tot persoonlijkheidsverandering, wat we ook in therapie wel ervaren.”

Geneeskunst

Nog nooit een examendroom gehad? Misschien ben je minder vatbaar voor prestatiedruk. In Nigeria zijn in de jaren zeventig examendromen bestudeerd in drie bevolkingsgroepen. Leerlingen uit een traditioneel milieu waar diploma’s weinig gewicht hadden, beleefden de minste examendromen. Ook de groep die gezakt was liet zich ’s nachts niet meer door het examen achtervolgen. De meeste examendromen in dit onderzoek kwamen voor bij de kandidaten die maar net een voldoende hadden gehaald.

Droomtrainer Natalie Fillet heeft advies voor leraren: “Steun kinderen door mee te zoeken naar wat hun dromen te vertellen hebben om de balans te herstellen. Heb je goed geleerd en droom je dat het misgaat, zie dat dan maar als voorbereiding voor het geval je tijdens het examen een black-out hebt. Dat kun je tegen jezelf zeggen: ik heb dit al gedroomd. Je zit al in havo-5, je bent niet voor niks zo ver gekomen dus je kunt dit.”

Of andersom: als je onzeker bent en je droomt dat het fantastisch gaat, houd die droom dan vast. “Geef je gerust bloot als leraar, jij hebt die dromen ook. En als je sceptisch staat tegenover het belang van dromen, realiseer je dat ze vanouds een rol spelen in de geneeskunst. Dat is geen zweverig gedoe.”

Geef je gerust bloot als leraar, jij hebt die dromen ook

Marja Moors: “We worden van jongs af aan getest en beoordeeld, geen wonder dat de examendroom zo veel voorkomt. Die droom is erop gericht je te helpen, net zoals een lichaam een wondje herstelt. Het onbewuste probeert ’s nachts iets heel te maken zodat je beter vooruit kunt. Schrijf ze op in een droomjournaal, kijk er nieuwsgierig naar, stel jezelf vragen. Deel het met iemand die jou goed kent, dat kan enorm helpen. Een partner of vriend kan vaak makkelijker zien wat de boodschap is in jouw droom.”