Als spiritualiteit gepaard gaat met angst

Tekst Lisanne van Sadelhoff - redactie het Onderwijsblad - 3 maart 2023 - 7 Minuten om te lezen

In een zaal staat een meisje. Ze is tien jaar oud, zingt een lied in het Sanskriet en danst de Indiase abhinaya. Haar lange, oranje rok zwiert heen en weer. Stapje naar voren. Rondje. Stapje naar achter. Dat meisje, dat is Yara Hannema (39), bijna dertig jaar geleden. Die beelden, die zijn het begin van Hannema’s documentaire De Platoschool, over een school die in Amsterdam in 1983 werd opgericht door ouders met spirituele idealen.

De plannen waren groots: kinderen zouden op deze school uitgroeien tot ‘bijzondere mensen met een hoog bewustzijnsniveau’. Hannema en haar klasgenootjes leerden er al vanaf kleuterleeftijd mediteren, boksen, schermen, zingen en vakken als aritmetica, filosofie - en dus Indiase dans en Sanskriet. Waarden als zelfkennis, spiritualiteit en reflectie stonden er hoog in het vaandel. “Alsof ze wonderkinderen van ons wilden maken”, zegt Hannema er nu over.

Dit artikel lees je gratis uit het Onderwijsblad van maart 2023. Op de hoogte blijven van alles wat speelt in het onderwijs? Word lid van de AOb! En ontvang tien keer per jaar het Onderwijsblad.

CHECK ALLE VOORDELEN VAN HET LIDMAATSCHAP

Maar het was ook de plek waar lijfstraffen werden uitgedeeld. In de jaren negentig kwam de school landelijk in opspraak nadat een oud-docent aan de bel trok. ‘Schandalig’, was de publieke opinie. ‘Lulkoek’, zeiden veel ouders. Ook die van Hannema geloofden het in eerste instantie niet. Er kwam een rechtszaak, de leraren kregen een boete, de school ging door, maar het aantal aanmeldingen daalde drastisch. In 2002, toen Hannema al op de middelbare school zat, sloot de Platoschool definitief de deuren. Wat ging er mis?, vraagt de documentairemaker zich af in De Platoschool die volgende maand op tv komt.

In 2018 begon ze met haar filmplannen, in 2021 met draaien. Ze plaatste oproepjes op sociale media, dook in archieven, spitte door haar eigen schoolspullen - dozen vol, haar ouders bewaarden alles - en sprak met oud-klasgenoten, docenten en oprichters van de school. Van tevoren dacht ze: als ik zo veel mogelijk mensen spreek, dan kom ik vast terug met een fifty-fifty-verhaal. De helft van de mensen zal geen fan zijn van de Platoschool en de andere helft zal nog steeds lyrisch zijn. Maar ze merkte dat er bij de meesten toch vooral pijn zit.

Naar gevoel

Vernederend, noemden Hannema’s oud-klasgenoten de lijfstraffen. Hannema heeft zelf nooit een pak slaag gekregen, maar moest wel eens toekijken. “Als ik daaraan denk, kruipt er nog steeds een naar gevoel door mijn lijf.” En dat terwijl het de ouders van de kinderen waren, nota bene, die met het idee kwamen om een school op te richten. Hannema’s ouders leerden deze ouders kennen op de School voor Filosofie, waar ze in de jaren tachtig bij elkaar kwamen om te mediteren. Ergens in die tijd ontstond de gedachte: kunnen we dit ook aan onze kinderen leren? “Het waren mensen met de beste bedoelingen, die op zoek waren naar innerlijke rust en dat hun kinderen ook gunden.”

Onze ouders waren op zoek naar innerlijke rust en gunden ons dat ook

Toen haar vader hoorde van Hannema’s filmplannen, had hij zoiets van: je doet maar, kind. Maar haar moeder was in het begin not amused. “Ze keurt het natuurlijk niet goed dat er geslagen werd, maar de visie van de Platoschool, daar staat ze nog steeds achter. Ze was bang dat die visie door mijn docu in een kwaad daglicht zou worden geplaatst.”
Maar dat was niet Hannema’s doel. Ze wilde het verhaal van haar school - haar jeugd - beter leren kennen dan van de krantenkoppen. “Wat wáren die idealen eigenlijk? Ging het fout omdat het niet de juiste idealen waren, of omdat ze niet juist werden uitgevoerd door de docenten?”

Documentairemaker Yara Hannema: “Bijzonder onderwijs is mooi, maar bij nieuwe scholen is de kans vrij groot dat het richting een te extreme vorm van lesgeven gaat." Beeld: Fred van Diem

Die school, die is onder haar huid gekropen, zij drukte een stempel op haar ziel - ja, zo voelt ze het echt. “We waren kinderen, dus bloedjeloyaal. Er zaten maar een paar honderd kinderen op deze bijzondere school, dus wij waren iets bijzonders, dat gevoel kregen we. Ik worstelde nadat alles uitkwam, ook heel erg met het feit dat de school een heel slechte reputatie had, wat ik snap, ik heb het ook als zwaar ervaren, maar ik had er ook fijne vriendjes en vriendinnetjes, ik heb er goede contacten aan overgehouden en heb leren rust te vinden in meditatie. Af en toe doe ik het nog steeds - dat is niet iets slechts.”

Ze heeft haar ouders ook nooit iets verweten: ook zij waren vol goede bedoelingen. “Ze wisten het niet, van de lijfstraffen en hoe heftig de ijzeren discipline was voor mij als kind, want ik vertelde niets. Ik dacht: het is normaal.” Hannema is ervan overtuigd dat geen enkele docent het kwaad bedoelde. Geen leraar werd ’s ochtends wakker en dacht: nu ga ik een kind pijn doen. “Dat vind ik misschien nog wel het interessantste: die leerkrachten zaten in een systeem. Het heeft iets engs. Hoe het op een school zo misging en iedereen daar zo lang mee doorging.”

Niemand voelde de vrijheid om een ander beleid te voeren, of te zeggen: Tot hier.

Het woord angstcultuur kende ze toen nog niet, maar nu durft ze wel te zeggen: dat label is met terugwerkende kracht op de Platoschool te plakken. “Een hiërarchisch systeem met een autoritaire directeur. Hij bepaalde, iedereen ging mee. Niemand voelde de vrijheid om een ander beleid te voeren, of te zeggen: Tot hier. Alleen de oud-docent die jaren later een soort klokkenluider werd. De school en haar aanhangers vormden samen een gesloten gemeenschap.”

Rode vlaggen

Hannema denkt dat andere scholen van haar documentaire kunnen leren. “Zodra de eigen intuïtie van docenten er niet meer toe doet en er niet meer aan kinderen wordt gevraagd ‘Hoe voel jij je hier eigenlijk bij?’ zijn dat rode vlaggen.”
Als ze nu in de kranten leest dat er een nieuwe school wordt opgericht, zoals Forum voor Democratie nu bijvoorbeeld wil, houdt ze haar hart vast. “Het kan gevaarlijk zijn: een school gestoeld op enkel idealen. Kinderen mogen geen experiment zijn. Bijzonder onderwijs is mooi, maar bij nieuwe scholen is de kans vrij groot dat het richting een te extreme vorm van lesgeven gaat. Het belangrijkste is: kinderen moeten uiteindelijk aansluiting vinden bij de maatschappij.”

Ik was totaal ontheemd, wist niet hoe ik me moest gedragen in de normale wereld, het was een te grote overgang

Bij Hannema ging dat mis. “Het was een teveel aan vakken, een teveel aan huiswerk. Terwijl… Ik wilde gewoon een rondje rennen, huppelen, tekenen.” Tegen de tijd dat Hannema naar de middelbare school ging, was ze wars van autoriteit. “Ik was totaal ontheemd, wist niet hoe ik me moest gedragen in de normale wereld, het was een te grote overgang. Tijdens mijn hele jeugd is geprobeerd een levensvisie op mij te plakken. We liepen in het gareel, wij allemaal. Maar wie was ik eigenlijk? Ik had geen idee.”

Ze wilde na de mavo niet meer leren, wilde gewoon ‘het leven leven’. Hannema schopte het uiteindelijk zonder studies tot documentairemaker en heeft een eigen storytelling bureau, maar had misschien een makkelijkere start gehad als ze wel een opleiding had gedaan. “Dat autoriteitsprobleem, dat is wel wat ik overhield aan de Platoschool.”
Even is ze stil. Dan: “En weet je wat het moeilijke is? Zelfs nu ik dit nu zo vertel, denk ik: kan ik dit wel maken? Moet ik niet nog ergens zeggen: Het was óók een mooie tijd? Dan voel ik het weer. Die loyaliteit. Die zit dieper dan ik altijd dacht.”

'De Platoschool’ is te zien op 9 maart, om 22.30 uur op NPO2, of via 2doc.nl

Verder lezen? De wet 'Meer ruimte voor nieuwe scholen' moet het eenvoudiger maken om een basis- of middelbare school te stichten die aansluit bij de wensen van ouders. Dit jaar mogen 34 nieuwe scholen met overheidsbekostiging van start.